स्तनाचा कर्करोग आणि जागरुकता

• डॉ. मनाली महेश पवार

ऑक्टोबर महिना हा स्तनाच्या कर्करोगाबाबत जागृतीचा महिना म्हणून ओळखला जातो. खरे तर स्तनाचा कर्करोग हा सर्वात सामान्य कर्करोग मानला जातो. कारण यात मृत्यूची शक्यता फारच कमी असते. पण स्त्रियांचा स्वतःच्या आरोग्याबाबत असणारा निष्काळजीपणा कधीकधी त्यांच्या जिवावर बेततो. म्हणून हा महिना स्त्रियांना स्तनाच्या कर्करोगाविषयी व त्याच्या प्रत्येक टप्प्याविषयी जागृत करण्यासाठी समर्पित आहे.

ऑक्टोबर महिना हा स्तनाच्या कर्करोगाबाबत (अवेअरनेस) जागृतीचा महिना म्हणून ओळखला जातो. खरंतर स्तनाचा कर्करोग हा सर्वात सामान्य कर्करोग मानला जातो. कारण यात मृत्यूची शक्यता फारच कमी असते. पण स्त्रियांचा स्वतःच्या आरोग्याबाबत असणारा निष्काळजीपणा, तसेच स्तनांना सौंदर्याच्या दृष्टीने दिले जाणारे फाजील महत्त्व अनेक स्त्रियांच्या जिवावर बेतते. लोक काय म्हणतील, आपलं कामजीवन उद्ध्वस्त होईल, सौंदर्य नष्ट होईल… अशा अनेक महत्त्वाच्या नसलेल्या, गरजेच्या नसलेल्या विचारांनी स्त्री स्वतःचा आत्मविश्वास घालवून बसते आणि शारीरिक व मानसिकरीत्या खंगून जाते. वेळीच संकेत दिसूनदेखील त्याकडे दुर्लक्ष करते. म्हणून हा महिना स्त्रियांना स्तनाच्या कर्करोगाविषयी व त्याच्या प्रत्येक टप्प्याविषयी जागृत करण्यासाठी समर्पित आहे.
या वर्षीची थीम केवळ रोगच नव्हे तर स्तनाच्या कर्करोगाचे टप्पे, तसेच कुटुंबांना माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यास सक्षम करण्यासाठी उपलब्ध असंख्य उपचार पर्याय समजून घेण्यास प्रोत्साहित करते.

भारतीय स्त्रियांमध्ये होणाऱ्या कर्करोगांमध्ये स्तनाचा कर्करोग हा पहिल्या क्रमांकावर येतो. दरवर्षी भारतात एक लाख साठ हजार स्त्रियांना स्तनाचा कर्करोग होतो, आणि जवळ जवळ ऐंशी हजार स्त्रिया स्तनाच्या कर्करोगामुळे मृत्युमुखी पडतात. साधारण बावीस महिलांमध्ये एका महिलेला स्तनाच्या कर्करोगाची लागण होण्याची शक्यता असते. शहरी स्त्रियांमध्ये स्तनाच्या कर्करोगाचे प्रमाण ग्रामीण स्त्रियांच्या तुलनेत जास्त असते. साधारण 16 टक्के कर्करोग वयाच्या 30-40 व्या वर्षी होताना आढळतो, तर 45-55 वर्षे या वयोगटातील स्त्रियांना स्तनाचा कर्करोग होण्याचे प्रमाण सर्वाधिक आहे.

स्तनामध्ये कोणतीही गाठ असणे हे स्तनाच्या कर्करोगाचे पहिले प्रमुख लक्षण आहे. दुसरे प्रमुख लक्षण म्हणजे स्तनाग्रांमधून (निप्पलमधून) रक्तस्राव, काळसर पाणी किंवा साधे पाणी येणे. याशिवाय निप्पल मागे ओढले जाणे, निप्पलच्या कडांना जखमा होणे, स्तनाची त्वचा जाड होणे किंवा काखेत गाठ जाणवत असेल तर ही कर्करोगाची लक्षणे असू शकतात. प्रत्येकवेळी अशी लक्षणे दिसत असल्यास कर्करोगच आहे असे मात्र समजू नये. पण अशा वेळेस वैद्यकीय सल्ला मात्र नक्की घ्यावा.
सध्याच्या काळात वंध्यत्व हे स्तनकर्करोगाचे मूळ कारण आहे. त्यातही उशिरा गर्भारपण असेल, तरीही स्तनपान करणे शक्य नसते, अशावेळी स्तनकर्करोग उद्भवू शकतो. आरोग्य, आहार, मद्यपान हेही शहरी महिलांमध्ये कर्करोगाचे कारण आहे. तसेच लठ्ठपणा, व्यायामाचा अभाव हेसुद्धा कर्करोगाची कारणे आहेत. त्याचबरोबर सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे स्पर्धा व त्यामुळे सतत ताण-तणाव, त्याचबरोबर पाळी गेल्यावरही सौंदर्य टिकवण्यासाठी, कामजीवन व्यवस्थित ठेवण्यासाठी होणारे औषधोपचार हेही स्तनकर्करोगाची मुख्य कारणे आहेत.

प्रत्येक स्त्रीने वयाच्या 21 व्या वर्षानंतर जर स्वस्तनाचे परीक्षण केले तर सुरुवातीच्या पातळीतच कर्करोगाचे निदान होऊ शकते. पाळीनंतर तिसऱ्या किंवा चौथ्या दिवशी स्वस्तनाचे परीक्षण आणि हातानी तपासणी करताना स्तनातील गाठ, स्तनाग्रामध्ये झालेले बदल किंवा त्वचेमध्ये झालेले बदल जर आढळले तर कर्करोग तज्ज्ञाचा सल्ला लगेच घ्यावा.

स्तनकर्करोगातील टप्पे

1. टप्पा- 0 ः याला डक्टल कार्सिनोमा इन सीटू (डीएसआयएस) म्हणून ओळखले जाते. हा टप्पा स्तनाच्या कर्करोगाचा सर्वात जुना प्रकार दर्शवतो, जेथे असामान्य पेशी स्तनाच्या नलिकांपर्यंत मर्यादित असतात आणि जवळच्या ऊतींमध्ये पसरत नाहीत.
   उपचार ः या टप्प्यावर रोगनिदान झाल्यास उत्कृष्ट उपचारांमध्ये शस्त्रक्रिया, रेडिएशन थेरपी केसवर अवलंबून असते. कमी जोखीम असलेल्या रुग्णांना तत्काळ शस्त्रक्रियेऐवजी सक्रिय देखरेखीचा फायदा होतो.
2. टप्पा- 1 ः हा टप्पा सूचित करतो की कर्करोग लहान व स्थानिकृत आहे, ज्यामध्ये लिम्फ नोडचा समावेश नाही.
   उपचार ः यात सामान्यतः शस्त्रक्रिया, रेडिएशन थेरपी (केंद्रित) आणि हार्मोनल थेरपी दिली जाते. अलीकडच्या काळात ऑन्कोप्लास्टी शस्त्रक्रिया, जी अर्बुद काढून टाकतात व स्तनाचे सौंदर्य टिकवून ठेवतात.
3. टप्पा- 2 ः या टप्प्यात ट्यूमर मोठा असतो आणि जवळपासच्या लिम्फ नोड्समध्ये पसरलेला असू शकतो.
   उपचार ः यामध्ये शस्त्रक्रिया, रेडिएशन, केमोथेरपी आणि हार्मोन थेरपी यांचा समावेश होतो.
   उपचार ः ‘ऑनकोटाइप डीएक्स’सारख्या नवीन अण्विक चाचण्या कर्करोगाच्या पुनरावृत्तीच्या संभाव्यतेचे मूल्यांकन करण्यासाठी वाढत्या प्रमाणात वापरल्या जात आहेत, ज्यामुळे डॉक्टरांना केमोथेरपी आवश्यक आहे की नाही हे ठरविण्यास मदत होते.
4. टप्पा- 3 ः स्थानिक पातळीवर हा प्रगत स्तनाचा कर्करोग म्हणून ओळखला जातो. या टप्प्यात मोठ्या ट्यूमर किंवा कर्करोगाचा समावेश आहे.
   उपचार ः हा अधिक आक्रमक असतो. त्यात अनेकदा केमोथेरपी शस्त्रक्रिया आणि रेडिएशन थेरपी यांचा समावेश असतो.
5. स्टेज- 4 ः हा मेटास्टॅटिक ब्रेस्ट कॅन्सर म्हणूनही ओळखला जातो. हा टप्पा हाडे, यकृत, फुफ्फुसे किंवा मेंदू यांसारख्या शरीराच्या इतर भागांमध्ये पसरलेल्या कर्करोगाचे प्रतिनिधित्व करतो.
   उपचार ः हा रोग नियंत्रित करणे आणि जीवनाचा दर्जा राखणे यावर लक्ष केंद्रित करतो.
   उपचारांची एक नवीन पिढी- जसे की सीडीके-416 इनहिबिटर आणि पीएआरपी इनहिबिटर विशिष्ट कर्करोगाचा उपप्रकार असलेल्या रुग्णांसाठी विस्तारित जगण्याची आणि जीवनाची सुधारित गुणवत्ता देते.

• ब्रेस्ट कॅन्सरचा उपचार वेगाने विकसित होत आहे. अचूक औषध, इम्युनोथेरपी आणि एआय-चलित डायग्नोस्टिक्समधील नवकल्पनांमुळे लँडस्केप बदलत आहे. 2024 मध्ये अनेक आशादायक क्षेत्रे स्तनाच्या कर्करोगाच्या काळजीचे भविष्य घडवत आहे.
• लिक्विड बायोस्पी ः हे कॅन्सर शोधण्यात आणि देखरेखीसाठी एक गेम चेंजर आहे. या रक्तचाचण्यांद्वारे प्रसारित ट्यूमर डीएनए (उीं ऊछअ) शोधले जाते, जे रोगाच्या प्रगतीवर लक्ष ठेवण्यासाठी, उपचारांच्या प्रतिसादाचे मूल्यांकन करण्यासाठी आणि पुनरावृत्तीचे प्रारंभिक चिन्ह शोधण्यासाठी मार्ग देतात.
• इन्युनोथेरपी ः स्तनाच्या कर्करोगात इम्युनोथेरपीची भूमिका पारंपरिकपणे मर्यादित आहे.
• लक्ष्यित थेरपी आणि पीएआरपी इनहिबिटर या थेरपीमुळे पेशींमधील विशिष्ट असुरक्षांवर हल्ला करणे, निरोगी पेशी वाचवणे आणि दुष्परिणाम कमी करणे शक्य होते. ॲन्टिबॉडी-ड्रग कनज्युगेटने जगण्याची क्षमता सुधारली आहे.
• आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स आणि प्रेडिक्टिव्ह अनालिटिक्स एआय स्तनाच्या कर्करोगाचे निदान आणि उपचारांच्या नियोजनामध्ये विस्तारित भूमिका बजावत आहेत. एआय टूल्स मॅमोग्राम, एमआरआय आणि इतर इमेजिंग तंत्रांचे विश्लेषण करू शकतात, जे मानवी डोळ्याद्वारे चुकले जाणारे कर्करोगाचे प्रारंभिक चिन्ह शोधू शकतात.
• निदानापासून उपचारापर्यंतचा प्रवास आणि त्यापलीकडे अनेकदा भावनिकदृष्ट्या टॅक्सिंग असतो आणि अनेक वाचलेल्यांना पुनरावृत्तीची भीती असते. यामुळे रुग्णांच्या भावनिक आणि मानसिक आरोग्यावरही लक्ष केंद्रित केले जात आहे.
  2024 मध्ये स्तनाच्या कर्करोगाची काळजी वाढत्या प्रमाणात सर्वांगीण दृष्टिकोन स्वीकारत आहे, जे रोगाच्या केवळ शारीरिक पैलूंवरच नाही तर रुग्णांच्या मानसिक आरोग्यालादेखील संबोधित करते.