- दत्ताराम प्रभू-साळगावकर
रस्त्यावरच रात्र काढायची पाळी येणार. वेळ जवळ जवळ मध्यरात्रीची व घर बरंच दूर. पोहोचणं अशक्य. यक्षप्रश्‍न समोर उभा! ठरवलं, देवाचाच धावा करायचा, आता तोच पावणार. झालं, कूलदेवतेचा धावा करत करत किक जोरजोरानं मारली; आणि काय आश्‍चर्य?
श्रद्धा म्हणजे नेमकं काय, या प्रश्‍नाचं उत्तर मी शोधत असतो. श्रद्धा असणे, श्रद्धा बाळगणे, श्रद्धा ठेवणे असले शब्द आपल्या कानी पडत असतात. मी विचार करतो- श्रद्धा म्हणजे विश्‍वास? विश्‍वास आपण माणसांवर ठेवतो, कोणाच्या बोलण्यावर ठेवतो, कसल्या-कसल्या गोष्टींवर ठेवतो, आणा-भाका, शब्द, वचनं अशांवरही ठेवतो. एवढंच नव्हे, आपल्याला पडलेल्या स्वप्नांवरही ठेवतो! पण अशाप्रकारचा विश्‍वास म्हणजे श्रद्धा नव्हे, किंबहुना इथूनच श्रद्धा या शब्दाचा अर्थ शोधायचा माझा प्रयास व प्रवास सुरू होतो. कुठेतरी जवळपास पोहोचताना श्रद्धा म्हणजे कोणत्याही गोष्टीविषयी- मग तो देव असो, धर्म असो, वागणं असो- आपल्या मनात निर्माण होणारी एकप्रकारची भावना असते, जिला आपण उच्च मानतो, पूज्य मानतो, तिचा आदर करतो! श्रद्धा या शब्दाच्या विरुद्ध शब्द ‘अंधश्रद्धा!’ अंधश्रद्धा म्हणजे काय ते आपण बघत असतो, अनुभवत असतो. ‘न-खर्‍या’ म्हणजे खोट्या गोष्टीवर ठेवलेला विश्‍वास!
कोणत्याही गोष्टीवर मर्यादेहून जादा ठेवलेला म्हणजेच अतिविश्‍वास अंधश्रद्धेपर्यंत पोहोचतो. विश्‍वासाच्या बाबतीत अति करणं अंधश्रद्धेकडं पोचतं; विचार न करता भावनांच्या मागे धावणं! कडक उन्हानं जमिनीलगत निर्माण होणार्‍या हवेच्या लहरी मृगाला म्हणजे हरिणाला पाण्याच्या लहरी वाटतात व तो त्याच्यामागे आपली तृष्णा भागवण्यासाठी धावतो, ज्याला मृगजळ असे म्हणतात ना, तसे! पण म्हणून अंधश्रद्धा नव्हे ती श्रद्धा अशी श्रद्धेची नकारार्थक व्याख्या करावी का, असा मला प्रश्‍न पडतो. काहीही असो, श्रद्धा ज्याला म्हणतात ती प्रमाणातच बाळगावी, ठेवावी; प्रमाणाबाहेर गेली व तिचा अतिरेक झाला की ती अंधश्रद्धा बनते हे निश्‍चित!
माझा एक ओळखीचा मनुष्य आहे. भयंकर देवभोळा. कुठलाही देव असो, कुठलंही किंवा कसलंही देवकार्य असो- जातिनिशी उपस्थित राहणार म्हणजे राहणारच! कसल्याही देवकार्यावर मर्यादेबाहेर खर्च करणार. खर्च एवढ्यासाठी की देवाचा कोप होईल अशी मनात एकप्रकारची धाकधूक व भीती. संकटमोचक अंगारे, धुपारे, दोरे अशांच्याच मागे; प्रमाणाबाहेर खर्च. त्याचं वर म्हणणं असं की, आपण देवासाठी पैसे खर्च केले तर वाया जाणार नाहीत, देव दामदुपटीने आपल्या पदरात टाकेल. पण तसं काही होत नव्हतं. सदैव पैशांची चणचण; थोडक्यात कर्जबाजारी. ऋण काढून सण!
मला कधीकधी भेटला तर मी त्याला म्हणायचो की किती पैसे खर्च करतोस, उधळतोस? मोड, पण प्रमाणाबाहेर मोडू नकोस. पण त्याला ते पटत नसायचं. माझ्याकडे पण कधीकधी पैसे मागायचा. परतफेड करायचा पण. दिलेले पैसे बुडितखाती नसायचे!
असाच एके दिवशी माझ्याकडे पैसांसाठी आला. म्हणाला, ‘‘आज आमच्या कूलदेवतेचा वाढदिवस आहे, इतक्या वर्षांत कधीच चुकवलेला नाही व आजचा तर अमृतमहोत्सवी; गेलंच पाहिजे.’’ मी पैसे दिले. म्हटलं, ‘‘उगाच मोडू नकोस, मर्यादेतच मोड.’’ मान हालवून निघून गेला. दुसर्‍या दिवशी सकाळी-सकाळीच प्रसाद घेऊन हजर झाला. म्हणाला, ‘‘काल रात्री चमत्कार घडला!’’ मला वाटलं देवस्थानानं काढलेल्या देणगी कूपनात बक्षीस वगैरे लागलं. त्याला तसं विचारलंदेखील. म्हणाला, ‘‘बक्षीस वगैरे काही नाही. काल संध्याकाळी एकटाच स्कूटरवरून देवस्थानात गेलो. स्कूटरमध्ये पुरेसं पेट्रोल असणार असं समजून आणखी घातलं नाही. कार्यक्रम चांगला झाला. बराचवेळ चालला. रात्री अकरा वाजून गेले. घरी येताना वाटेत स्कूटर जरा ‘गडबड’ करू लागली. देवाचं नाव घेत घेत चालवली पण शेवटी बंद पडली; चालूच होईना, पेट्रोल संपलं! रस्त्यावर चिटपाखरू नाही. पेट्रोल मिळेल कुठे? रहदारी असती तर कोणीतरी पावला असता. म्हटलं, आता संपलं. रस्त्यावरच रात्र काढायची पाळी येणार. वेळ जवळ जवळ मध्यरात्रीची व घर बरंच दूर. पोहोचणं अशक्य. यक्षप्रश्‍न समोर उभा! ठरवलं, देवाचाच धावा करायचा, आता तोच पावणार. झालं, कूलदेवतेचा धावा करत करत किक जोरजोरानं मारली; आणि काय आश्‍चर्य? स्कूटर स्टार्ट, टाकीत पेट्रोल नसताना! आरामात घरी आलो. देव पावतो तो असा.’’
‘‘टाकीत पेट्रोल नसताना स्कूटर चालते?’’ माझा प्रश्‍न.
‘‘चालते म्हणजे काय? चाललीच! काल रात्रीचा माझा जिवंत अनुभव. देव पाठीशी असेल तर काहीही घडतं.’’ मी हसलो.
‘‘हसतोस काय? मी म्हटलं ना, जिवंत अनुभव म्हणून. मला स्वतःला आलेला.’’ मी म्हटलं.
‘‘धन्य रे बाबा तू आणि तुझा तो देव. आपण आताच स्कूटर घेऊन मॅकॅनिकाकडे जाऊया व त्याला दाखवूया. सर्व खर्च माझा.’’
तयार झाला! आम्ही दोघे स्कूटर घेऊन मॅकॅनिकाकडे गेलो. त्याला झालेला प्रकार सांगितला. स्कूटर चेक कर म्हणून सांगितले. त्याने इकडे-तिकडे काही केल्यासारखे केले. किक, स्वीच चेक केल्यासारखे केले व स्कूटर चालू करून दिली. म्हणाला, ‘‘स्कूटरला काही झालेलं नाही. इग्निशन पॉईंटला कचरा वगैरे आला असावा.’’ त्याला कामाचे पैसे विचारले तर नको म्हणाला.
काही खास केलेलंच नव्हतं, पैसे तरी कसा घेईल? मी त्याला विचारायचं म्हणून विचारलं, ‘‘टाकीत पेट्रोल नसताना स्कूटर चालते?’’
त्यानं पहाडी हास्य केलं! ‘अरे मूर्खा’ असं तो मला म्हणाला नाही. मी म्हटलं, ‘‘ऐक, देवाचा धावा करून पेट्रोलशिवाय स्कूटर चालते असल्या गोष्टी कोणाला सांगू नकोस. असल्या गोष्टी म्हणजे चक्क अंधश्रद्धा असते.’’
त्याची बोबडी बंद! मुकाट्यानं त्यानं मला घरी आणून सोडलं व निघून गेला तोंड काळं करून.
श्रद्धा असावी; पण ‘अंध’ नको!
