- डॉ. सीताकांत घाणेकर
आजही दोन वाद – जडवाद नि भोगवाद – मानवविकासात अडथळे आणणारे शत्रू आहेत. सांस्कृतिक वीरांनी ईश्‍वरवादाची गर्जना करता करता या शत्रूंना मारून दूर करायला हवे.
आपला भारत देश महान आहे. या देशाची संस्कृती अद्भुत आहे. अत्यंत उत्सवप्रिय देश आहे. संस्कृती पूजक राष्ट्र आहे आपले. इथे अनेक देवदेवता आहेत- राम, कृष्ण, ब्रह्मा, विष्णू, महेश, दत्तात्रेय, पार्वती, सरस्वती, लक्ष्मी… तसेच श्रीविष्णु अवतार आहेत- मत्स्य, कूर्म, वराह, नरसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण, बुद्ध आणि यायचा आहे तो कलिवतार. यामागचा दृष्टिकोन व तत्त्वज्ञानसुद्धा अद्भुत आहे.
हा देश पंचमहाभूतांतील देवत्व बघून त्यांचे पूजन करतो- भूमीपूजन, सागरपूजन, अग्नीपूजन तसेच सूर्योपासना. त्याशिवाय वृक्ष-वनस्पती पूजन, गो-पूजन..! एवढंच नव्हे तर नागपूरला उंबरठापूजनसुद्धा नागपंचमीच्या दिवशी केले जाते. प्राणोपासनाही महत्त्वाची मानली जाते.
इतर उत्सवांचा तर इथे पूरच आलेला आहे. उत्सवाच्या वेळी इतर देवदेवतांचे पूजन करणे. पूजा, अर्चा. नैवेद्य, आरती, प्रसाद, भजन हे सर्व आलेच. त्यावेळी घरात, समाजात… सर्व लोक एकत्र येतात. मौजमस्ती करतात. चांगलेच आहे. कारण त्या एका निमित्ताने सर्वांना प्रेमाने भेटण्याचा योग येतो. सगळीकडे उत्साह व आनंदीआनंद असतो.
योगसाधनेमध्ये सध्या या उत्सवांचाच विचार चालू आहे. कर्मकांडाबरोबर त्या उत्सवामागील आपल्या ज्ञानी पूर्वजांनी सांगितलेले तत्त्वज्ञान. तसेच आध्यात्मिक अर्थदेखील आपण अभ्यासतो. त्यावर चिंतन करतो.
नवरात्रीवर विचार करताना आपण अष्टशक्ती व त्याचबरोबर संबंधित विविध देवतांचा विचार केला. त्यानंतर येतो तो दसरा- दशहरा- विजयादशमी.
आपल्या संस्कृतीमध्ये वेगवेगळ्या कथा आहेत. एक मुख्य म्हणजे प्रभू रामचंद्रांनी रावणावर विजय मिळवण्यासाठी या दिवशी प्रस्थान केले होते.
रघुराजाने़ कुबेरावर स्वारी करण्यासाठी हाच दिवस निवडला होता.
(वरतंतूचा शिष्य कौत्स याला सोन्याच्या चौदा कोटी मोहरा देण्यासाठी रघुराजाने हे सीमोल्लंघन केले होते, अशी कथा आहे.)
कथेप्रमाणे कुबेराने घाबरून शमी वृक्षावर सोन्याच्या मोहरांचा पाऊस पाडला. त्या मोहरा रघुराजाने कौत्साला दिल्या. शमी वृक्षाने वैभव दिले म्हणून त्याचे पूजन होऊ लागले. या सुवर्णमोहरांचे प्रतीक म्हणून आम्हीही शमीपूजनानंतर शमीची पाने एकमेकांना सोने म्हणून वाटतो. यामागेही एक विशिष्ट भूमिका आहे.
- स्वतःला मिळालेले वैभव मी एकटा भोगणार नाही. तर वाटून घेणार. आपल्या संस्कृतीमध्ये हेच तर वैशिष्ट्य आहे. वैभव आहे. त्यामागे उदात्त भाव आहे. आपण याचा अभ्यास करतच नाही. फक्त एक कर्मकांड म्हणून पाने वाटतो.
- शमी वृक्षाचे आणखी महत्त्व म्हणजे पांडवांनी अज्ञातवासाला जाताना आपली शस्त्रेअस्त्रे शमी वृक्षावर लपवून ठेवली होती. त्यामुळेही या वृक्षाचे महत्त्व वाढले आहे.
या विशिष्ट समयाचे आणखी महत्त्व म्हणजे – पाऊस संपलेला असतो. देशात धनधान्याची समृद्धी असते. त्यामुळे सगळीकडे आनंद व उत्साह असतो. हवामान अनुकूल असते. आकाश शुभ्र-स्वच्छ असते. त्यामुळे वातावरण युद्धाला जाण्यासाठी अनुकूल असते.
एक गोष्ट लक्षात घ्यायला हवी ती म्हणजे भारत देशातील बहुतेक राजांनी केव्हाही स्वार्थाने राज्यविस्तारासाठी किंवा सूडबुद्धीने कुणाशीही युद्ध केलेले नाही. इतिहासात याची नोंद आहे. हल्लीदेखील शेजारचे देशांवर आम्ही आक्रमण कधीही केले नाही. युद्ध केले ते प्रतिकारासाठी. हेच तर आमच्या देशाचे श्रेष्ठ तत्त्वज्ञान आहे.
छ. शिवाजी महाराजांनी औरंगजेबाला धडा शिकवण्यासाठी व हिंदू धर्माचे रक्षण करण्यासाठी याच दिवशी प्रस्थान केले होते.
याबद्दल दुसरा दृष्टिकोन म्हणजे – - नऊ दिवस जगदंबेची मनापासून उपासना करून शक्ती प्राप्त झालेली असते. शत्रूंचा संहार करण्यासाठी ती अत्यंत प्रेरक ठरते.
पू. पांडुरंगशास्त्री म्हणतात – ‘‘दसर्‍याचा उत्सव म्हणजे भक्ती व शक्ती यांचा समन्वय समजावणारा आहे. नवरात्रीचे नऊ दिवस जगदंबेची उपासना करून शक्ती प्राप्त केलेला मनुष्य विजय प्राप्तीसाठी येथे नाचू लागणे अगदी स्वाभाविक आहे. या दृष्टीने पाहताना दसर्‍याचा उत्सव म्हणजे – विजय प्रस्थानाचा दिवस.’’
शास्त्रीजींच्या म्हणण्याप्रमाणे…
- आजही दोन वाद – जडवाद नि भोगवाद – मानवविकासात अडथळे आणणारे शत्रू आहेत. सांस्कृतिक वीरांनी ईश्‍वरवादाची गर्जना करता करता या शत्रूंना मारून दूर करायला हवे.
- बाह्यशत्रूंबरोबरच आपले अंतरशत्रूसुद्धा पुष्कळ आहेत.
- काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर – हे षड्‌रिपू.
त्यांना साथ देऊन खतपाणी घालणारा आणखी एक महाभयंकर शत्रू म्हणजे ‘अहंकार’- तो तर या सर्वांचे नियंत्रण करतो. तो तर महाराजा बनला आहे. - तसाच एक महान शत्रू म्हणजे – आळस. ‘‘आलस्य हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः|’’. आळस विविध तर्‍हेचा- काम करण्यास, सत्कर्म करण्यास, सद्विचार शिकण्यास, दानधर्म करण्यास आळस.
- नैतिक मूल्ये भीतिग्रस्त झाली आहेत. आपली भव्य व महान संस्कृती मृत्युशय्येवर शेवटचा श्‍वास घेत आहे.
अशा या महाभयंकर वेळी प्रत्येक सुज्ञ व्यक्तीने संकल्प करून उठायला हवे. सतत वाढत जाणार्‍या आसुरी शक्तींना यथाशक्ति नमवण्याचा व नष्ट करण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न करायला हवा.
नवरात्रीच्या समयी सर्व शक्ती मिळवून दसर्‍याच्या शुभमुहूर्तावर विजय प्रस्थान करायला हवे. आपले सीमोल्लंघन करून त्यांना येण्यापूर्वीच अडवायला हवे. ं
शास्त्रीजी आपल्या लक्षात आणून देतात- भारतीय संस्कृती वीरतेची पूजक आहे, शौर्याची उपासक आहे. - युद्ध अनिवार्यच आहे म्हणून शत्रूच्या हल्ल्याची वाट न पाहता त्याच्यावर चढाई करून त्याचा पराभव करणे ही कुशल राजनीती आहे.
पू. शास्त्रीजी दसर्‍याच्या सणाबद्दल सांगताना शेवटी या उत्कृष्ट अशा दिवसाचा अर्थ समोर आणतात… - दसर्‍याचा दिवस म्हणजे समाजात असलेल्या दीन, हीन, लाचार तसेच भोगवृत्तीचा संहार करण्यासाठी कटिबद्ध होण्याचा दिवस.
- बाह्यशत्रूंबरोबरच आत असलेल्या षड्‌रिपूंवर विजय मिळवण्यासाठी कृतनिश्‍चयी बनण्याचा दिवस.
- दसरा म्हणजे वीरतेचे वैभव, शौर्याचा श्रुंगार व पराक्रमाची पूजा.
- दसरा म्हणजे भक्ती व शक्ती यांचे पवित्र मीलन.
आज अखिल विश्‍वावर कोरोनाच्या रूपात कोसळलेल्या संकटामुळे प्रत्येक मानव चिंतेत आहे. भविष्यात काय घडेल याबद्दल नक्की माहीत नाही. अशा वेळी अत्यंत जरुरी आहे ती शक्ती जी संकटावर विजय मिळवून देईल. प्रत्येक क्षेत्रात अनेकांचे प्रामाणिक प्रयत्न चालूच आहेत- जसे वैज्ञानिक, वैद्यकीय, सामाजिक, राजकीय, शैक्षणिक, आर्थिक… हे चांगलेच आहे. पण या सणांचा खरा अर्थ त्यामागील सूक्ष्म व खोल तत्त्वज्ञान समजले तर त्यामागील आध्यात्मिक ज्ञान प्रत्येकाला मिळेल. सर्व संकटांचा सामना करण्यासाठी प्रत्येकजण प्रेरित होईल. गीतेचा शेवटचा श्‍लोक इथे अर्थपूर्ण ठरतो.
- यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः|
तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्धुवा नीतिर्मतिर्मम ॥ गीता
अर्थ – जेथे योगेश्वर भगवान श्रीकृष्ण आहेत, जेथे गांडीव धनुष्य धारण करणारा अर्जुन आहे तेथे श्री (लक्ष्मी), विजय, विभूती, अचल नीती आहे. म्हणजे कल्याण व शाश्‍वत शांती आहे- असे माझे मत आहे.
शास्त्रीजी स्पष्ट समजावतात- * योगेश्वर कृष्ण म्हणजे ईशकृपा, धनुर्धर पार्थ म्हणजे मानवी प्रयत्न – या दोहोंचा संगम होतो तेथे काय असंभव आहे? अवतरत्या ईशकृपेचे मीलन जेथे निर्माण होते तेथे विजयाचाच घंटानाद संभवतो ही निर्विवाद घटना आहे.
(संदर्भ ः पू. पांडुरंगशास्त्री आठवले यांच्या प्रवचनांवर आधारित – ‘संस्कृती पूजन’ पुस्तक)
