- >> प्रतिभा वासुदेव कारंजकर
स्त्रियांनी स्त्रीत्वाच्या जाणिवेतून आणि पुरुषांनी पुरुषत्वाच्या जाणिवेतून मुक्त व्हायला पाहिजे आणि केवळ एक ‘माणूस’ या दृष्टिकोनातून पाहिले पाहिजे, तरच एक निरोगी विचारसरणी प्रस्थापित होईल. आणि याची सुरुवात स्वत:पासूनच केली पाहिजे!
८ मार्च हा दिवस ‘स्त्रीच्या स्त्रित्वाचा उत्सव’ म्हटलं तर वावगं ठरू नये. नवरात्रांत जसा देवीच्या नावाचा नऊ दिवस उदोउदो केला जातो, तसा या दिवशी अगदी स्त्रीची आरतीच करायची बाकी राहिली असं वाटतं. सगळीकडे स्त्रीशक्तीचा, तिच्या जाणिवांचा, यशोगाथांचा पाढा वाचला जातो. तिच्याविषयी कधी नव्हे इतकं चांगलं बोललं जातं. कुणाचे सत्कार होतात, कुणाचं कौतुक होतं; पण दुसर्‍या दिवसापासून चित्र बदलताना दिसतं. हा उत्सव एक दिवसाचा नव्हे तर कायमस्वरूपी साजरा केला गेला पाहिजे. म्हणजे तिला कायमच डोक्यावर घेऊन नाचलं पाहिजे असं नाही, पण तिला एक स्त्री म्हणून जो मान मिळाला पाहिजे तो दिला गेला पाहिजे.
महिलांकडे बघण्याचा साचेबद्ध विचार मोडीत काढून त्यापलीकडे तिला एक माणूस म्हणून वागवले पाहिजे. अशावेळी लिंग भेद न करता ‘माणूस’ या एकाच गुणवत्तेचे निकष तिला लावले गेले पाहिजेत. ती केवळ एक स्त्री आहे म्हणून तिला चांगली किंवा वाईट वागणूक देणे चुकीचे आहे. एके काळी ‘रांधा- वाढा- उष्टी काढा’ किंवा ‘चूल आणि मूल’ इतकंच तिचं क्षेत्र मानलं जायचं. पण आताच्या काळात महिलांनी अनेक कर्तृत्वाची शिखरे काबिज करून स्वत:ला सिद्ध करून दाखवले आहे. अनेक क्षेत्रांत उच्चपदावरील पदं आज स्त्रियांनी भुषवलेली दिसतात. आजच्या काळातली महिला ही स्वयंपाक, घरातल्या राजकारणात अडकून पडणारी नाही, ती बाहेरच्या जगात स्वत:चं अस्तित्व दाखवून देणारी आहे. आयुष्यातली प्रत्येक भूमिका समर्थपणे निभावणारी आहे. त्यांच्याकडं पाहून आपल्याला महिलाशक्तीचं स्वरूप कळून येतं. आजकालच्या टी.व्ही.वरील मालिका किंवा वेब सिरिजमध्ये अशा कणखर व्यक्तिमत्त्वाच्या स्त्रिया दाखवल्या जातात. अनेक संकटे पार करणार्‍या, आपल्या कुटुंबाला प्राधान्य देत अनेक अडचणींना तोंड देणार्‍या दाखवल्या जातात. त्यांच्या संघर्षाच्या कहाण्या लहान-थोर सर्वांना आणि विशेषत: घरातल्या पुरुषांनाही पाहायला आवडू लागलं आहे. कारण या व्यक्तिरेखा स्त्रीशक्तीच्या आदर्शवत म्हणून दाखवल्या जातात.
महिला आपल्या जीवनातले सगळे चढ-उतार अगदी सोशीकपणे पार पाडतात. कोणतीही स्त्री जन्मापासून अनेक भूमिकांमध्ये स्वत:ला बसवायचा पूर्णपणे प्रयत्न करताना दिसते. दरवर्षी साजरा केला जाणार्‍या या ८ मार्च दिवसाने आतापर्यंत प्रत्येक वर्षागणिक स्त्रीला जागृत करायचं काम केलं आहे. ‘ऊठ आणि अन्यायाविरुद्ध, अत्याचारांविरुद्ध आवाज उठव’ हे शिकवण्याचा प्रयत्न केला आहे. प्रतिकार कर, वेळ प्रसंगी कृती कर. योग्य तो निर्णय घेऊन तोड ती शृंखला. स्वत:ला मुक्त कर त्या जोखडातून याची जाणीव करून दिलीय.
खरं तर जगातील सर्वप्रथम स्त्रीवादी तत्त्वज्ञानाची निर्मिती भारतातच झाली.
वैदिक काळात गारगी, मैत्रेयी, लीलावती यांसारख्या विदुषी स्त्रियांनी आपल्या विद्वत्तेने स्वत:चे असे समाजात एक स्थान निर्माण केले होते. मात्र वर्षानुवर्षे रुजलेली पुरुषप्रधान संस्कृती स्त्रीला आपल्यापेक्षा कमी दर्जाची मानत गेली. आपल्या देवादिकांच्या बाबतीत आपण पाहतो, राम-सीता, लक्ष्मी-नारायण, शंकर-पार्वती, राधा-कृष्ण, विठ्ठल-रखुमाई अशा जोडीची आपण पूजा करतो. म्हणजे मनात दोघांविषयी समानच श्रद्धा, विश्वास, भक्ती जागृत असते. ‘जिथे नारीची पूजा केली जाते तिथे प्रत्यक्ष देव वास करतात’ हे आपलं ब्रीदवाक्य आहे. पण प्रत्यक्षात मात्र तिला तो मान मिळत नाही. मुलगी जन्माला आली की आपण ‘लक्ष्मी’ आली म्हणतो किंवा ‘पहिली बेटी धनाची पेटी’ म्हणत तिचं स्वागत करतो. लग्न होऊन घरी येणारी सून सोन्याच्या पावलांनी येणारी लक्ष्मी मानतो. पण प्रत्यक्षात तिला ‘लक्ष्मी’चा दर्जा मिळतो का? तिला बळ मिळवून देण्यासाठी समाजाच्या दृष्टिकोनात बदल होणे गरजेचे आहे. त्यासाठी स्त्री-पुरुष दोघांनीही प्रयत्न केले पाहिजेत. स्त्रियांनी स्त्रीत्वाच्या जाणिवेतून आणि पुरुषांनी पुरुषत्वाच्या जाणिवेतून मुक्त व्हायला पाहिजे आणि केवळ एक ‘माणूस’ या दृष्टिकोनातून पाहिले पाहिजे, तरच एक निरोगी विचारसरणी प्रस्थापित होईल. याची सुरुवात स्वत:पासूनच केली पाहिजे. आपल्या आयुष्याला आकार देणार्‍या ज्या-ज्या स्त्रिया आहेत- आजी, आई, सासू, नणंद, मैत्रीण, जाऊ, वहिनी, सून, मुलगी, शेजारीण अगदी घरातली कामवालीसुद्धा या सर्वांची आपल्यावर अनेक ऋणं आहेत. त्यांना मनापासून वंदन करून, त्यांचे आशीर्वाद घेऊन महिला दिनाच्या शुभेच्छा दिल्या पाहिजेत. एक स्त्री दुसर्‍या स्त्रीच्या भावना जास्त चांगल्या प्रकारे समजून घेऊ शकते. तिला भोगाव्या लागणार्‍या वेदना सहानुभूती दाखवून दूर करू शकते. तिला मदत करू शकते.
आज समाजात ती केवळ एक स्त्री आहे म्हणून बर्‍याच गोष्टी सहन कराव्या लागतात. त्यात लैंगिक शोषण हा विचार करण्यासारखा भाग आहे. नोकरी करणार्‍या, करियरची स्वप्ने पाहाणार्‍या, आपल्या बुद्धिमत्तेच्या आधारे आपल्या शिक्षणाच्या, अनुभवाच्या बळावर समाजात नाव कमाऊ पाहणार्‍या, कला- खेळ- चित्रपट- व्यवसाय यातून आपला ठसा उमटवायचा प्रयत्न करणार्‍या, तरुण्यापासून वृद्ध होत जाणार्‍या सर्व वयाच्या स्त्रियांना कुठे ना कुठे, कधी ना कधी असल्या घाणेरड्या प्रसंगांना सामोरं जावं लागतं. त्यासाठी पुरुषांची स्त्रीकडे एक भोगवस्तू म्हणून पाहण्याची घाणेरडी नजर बदलली पाहिजे. कुठेही, कधीही मुलींना-स्त्रियांना न घाबरता वावरता आलं पाहिजे. समोरच्या पुरुष व्यक्तीकडून तिला मानसन्मान नको, पण एक माणूस म्हणून चांगली वागणूक मिळाली पाहिजे. एवढी तरी अपेक्षा तिची समाजात पूर्ण झाली पाहिजे. हल्लीच वाचनात आलेल्या काही ओळी अशा होत्या-
ज्याला स्त्री आई म्हणून कळली तो जिजाऊचा शिवबा झाला|
बहीण म्हणून कळली तो मुक्ताईचा ज्ञानदेव झाला|
मैत्रीण म्हणून कळली तो राधेचा श्याम झाला|
पत्नी म्हणून कळली तो सीतेचा राम झाला|
त्याने तिला समजून घेतल्याने त्याच्या जीवनात ‘लोह लागता परिसासी’ इतका मोठा बदल घडला. राजाराम मोहन रॉय असो की ज्योतिबा फुले असो, त्यांनी तिला एक बळ, सामर्थ्य दिलं, तिचं स्थान बळकट व्हायला मदत केली. स्त्री शिक्षणाचा पाया, लहान वयातल्या लग्नावर बंदी, पुनर्विवाहाला संमती, हुंडाबंदी, उच्च शिक्षणाची खास तरतूद यामुळे तिला आपले पंख पसरवीत उंच आकाशी उड्डाण करता आलं. देशातच नव्हे तर परदेशातही आपला ठसा उमटवता आला. समाजाच्या जुन्या-जुनाट विचारांच्या धुळीवर उमटलेली तिची पावले आधी धूसर, अस्पष्ट होती ती आता ठळक होत आहेत. या मिळालेल्या स्वातंत्र्याच्या अनमोल ठेवीमुळे आज एकविसाव्या शतकात स्त्रिया सार्‍याच क्षेत्रांत पुरुषांच्या बरोबरीने दमदार पावले टाकत आहेत. पण सगळ्यांनाच ते जमतं असं नाही. अजूनही स्त्रियांना अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागत आहे. अजूनही पुरुषांच्या बरोबरीने तिला दर्जा मिळवताना संघर्ष करावा लागतो आहे, भेदभावाला सामोरं जात आपले पाय घट्ट रोवावे लागत आहेत. कारण समाजमन अजूनही नवे बदल सहज स्वीकारताना दिसत नाही. बुरसटलेली विचारसरणी बदलून इथपर्यंत पोचायला बराच विरोध पत्करून, संघर्षाला तोंड देत ती कशीबशी पोचू शकली. एखाद्या प्रमोशनसाठी तिच्या जागी त्याची निवड होताना दिसते तेव्हा तिचं मन बंड करून उठतं किंवा सिलेक्शनच्या वेळी ‘स्त्री नको, उद्या ती गरोदर राहील, मग सहा महिने सुट्टीवर जाईल’ हा विचार केला जातो तेव्हा तिला हा भेदाभेद सहन होत नाही. असं सगळं हलाहल पचवूनसुद्धा ती आज खंबीरपणे आपली पावले प्रगतीपथावर टाकत चिवटपणे आणि दिमाखात पुढे जात आहे हे कौतुकास्पद आहे. म्हणूनच महिलादिनी तिचा गौरव व्हायला हवा. आज घरचीच नव्हे तर संपूर्ण देशाची अर्थव्यवस्था पाहणारी एक खंबीर स्त्री आपण पाहतो आहोत. निर्मला सीतारामण यांनी देशाच्या संरक्षणाचा भारही आपल्या खांद्यावर घेतला होता आणि तो समर्थपणे पेललाही होता. किरण बेदी, सुनीता विल्यमस्, कल्पना चावला, मेरी कोम, लता मंगेशकर, पी टी उषा, इंदिरा गांधी, सुषमा स्वराज अशी कितीतरी उदाहरणे देता येतील. ज्या स्त्रियांनी आपल्या देशाची शान वाढवली, अशा कर्तृत्ववान स्त्रियांच्या पावलावर पाऊल टाकत पुढच्या पिढीने काहीतरी उच्चस्तरीय, दर्जेदार कामगिरी करून दाखवली पाहिजे. स्वतःच्या आत्मविश्वासाच्या बळावर व अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या सहाय्याने तिने आपला प्रवास सुरू ठेवला पाहिजे. मार्गात कितीही अडथळे आले तरी न डगमगता आपल्या ध्येयाकडे चालत राहिलं पाहिजे, तरच ज्यांनी स्त्रीस्वातंत्र्यासाठी, तिच्या उत्कर्षासाठी बलिदान दिले त्यांच्या समर्पणाचे खर्‍या अर्थाने सार्थक होईल.
