- डॉ. हरीश पेशवे
(गॅस्ट्रोएन्टरोलॉजिस्ट आणि हिपॅटॉलॉजिस्ट)
यामध्ये लसीकरण प्रतिबंध करू शकते ज्याची कार्यक्षमता सुमारे ९५ टक्के आहे. हिपॅटायटीस‘बी’ विरुद्ध लसीकरण जीवनदान ठरू शकते. हिपॅटायटीस‘बी’च्या लसी स्वतंत्रपणे उपलब्ध आहेत. हिपॅटायटीस‘बी’च्या संसर्गामुळे कर्करोग होऊ शकतो; पण ही लस दीर्घकाळपर्यंत यकृत कर्करोग टाळण्यास मदत करू शकते.
राज्यात सध्या मुसळधार पाऊस पडत आहे ज्यामुळे अनेक रोगांना आमंत्रण मिळते. त्यामधील एक म्हणजे हिपॅटायटीस! यामध्ये व्हायरल इन्फेक्शनमुळे यकृताची जळजळ होते.
गोव्याच्या आरोग्य खात्याने सतर्कतेचा इशारा दिला आहे. यामागे कारण आहे.
तीव्र विषाणूजन्य हिपॅटायटीस हा एक आजार आहे ज्यामध्ये ए, बी, सी, डी आणि ई असे विविध प्रकार आहेत. ‘ए’ आणि ‘ई’ तोंडाच्या मार्गाने (अशुद्ध अन्न, पाणी) संक्रमित केले तर होतात. ‘बी’ आणि ‘सी’ दूषित सुया आणि सिरिंजच्या वापरातून, लैंगिक संबंधाने रक्तामध्ये संक्रमित होतात. हिपॅटायटीस‘डी’ हे हिपॅटायटीस‘बी’चा सहसंसर्ग आहे. याला सामान्यतः कावीळ म्हणतात. हे एकतर हिपॅटायटीस‘ए’ किंवा ‘ई’ आहे. आपण सहसा बालपणात हिपॅटायटीस‘ए’ पाहतो तर प्रौढांमध्ये कावीळ सहसा हिपॅटायटीस‘इर्’मुळे होते. तरीही चांगल्या सॅनिटेशनमुळे या घटना कमी होत आहेत.
साधारणपणे हेपॅटायटीस हा रोग तीव्र आणि अति तीव्र अशा दोन विस्तृत विभागांमध्ये विभागला गेला आहे. तीव्र विषाणूजन्य हिपॅटायटीसमध्ये लक्षणे मुख्यत: सौम्य ताप, सतत उलट्या, मळमळ आणि कावीळ (डोळे आणि मूत्र पिवळसर रंगाची होणे) आहेत. थकवा, एनोरेक्सिया, वजन कमी होणे आणि घटनात्मक लक्षणे अति तीव्र स्वरूपात असतात.
नावानुसार तीव्र हिपॅटायटीस अल्प कालावधीत यकृताचा दाह करते. (ए आणि ई) सर्वांत सामान्य लक्षण म्हणजे निम्न-दर्जाचा ताप, तीव्र मळमळ, डोळ्यांचा पिवळा रंग, लघवीचा रंग बदलणे. काही रुग्णांना त्वचेवर तीव्र खाज सुटते. क्वचित प्रसंगी जर गुंतागुंत झाली तर यकृत निकामी होऊ शकते आणि माणूस कोमात जाऊ शकतो. अनेक अवयवातून रक्तस्राव होणे, रक्ताच्या उलट्या होणे अशी लक्षणे असतात जे मृत्यूला कारणीभूत ठरू शकतात. काही रुग्णांमध्ये यकृत प्रत्यारोपण हा एकमेव पर्याय आहे.
हिपॅटायटीस‘बी’ आणि हिपॅटायटीस‘सी’मुळे तीव्र हिपॅटायटीस होतो. हे धोकादायक आहे कारण यामुळे लिव्हरचा सिरोसिस (यकृताचे अपरिवर्तनीय नुकसान) होतो आणि यकृताचा कर्करोग, रक्ताच्या उलट्या आणि अखेर मृत्यू यांसारख्या गुंतागुंत होऊ शकतात. व्हायरल हिपॅटायटीसच्या प्रकारांपैकी ‘बी’ आणि ‘सी’ ही तीव्र हिपॅटायटीसची कारणे आहेत. तीव्र हिपॅटायटीस म्हणजे यकृताचा तीव्र दाह आणि यामुळे कालांतराने यकृताची हळूहळू हानी होते ज्यामुळे शेवटी सिरोसिस होतो. सिरोसिसमुळे यकृत खराब होते, ज्यामुळे कर्करोग होतो. दक्षिण पूर्व-आशियामध्ये यकृताचा कर्करोग सामान्यत: तीव्र हिपॅटायटीस‘बी’मुळे होतो.
हेपॅटायटीस नेहमीच बाह्य संसर्गामुळे उद्भवतो असे नाही तर एखाद्या रुग्णामध्ये जनुकाद्वारे होऊ शकतो, ज्यास ऑटोइम्यून हिपॅटायटीस म्हणतात आणि यावर वेळेवर उपचार न केल्यास गंभीर परिणाम देखील होऊ शकतात.
हेपॅटायटीसचे विशिष्ट प्रकारही आनुवंशिक असतात. पण ते प्रामुख्याने मुलांमध्ये दिसतात. या मात्र दुर्मीळ घटना आहेत.
तीव्र हिपॅटायटीस‘सी’ विषाणूच्या संसर्गामुळे टाइप २ मधुमेह होऊ शकतो. हा रोग मुख्यत: इन्स्युलिन प्रतिरोधामुळे होऊ शकतो, यामुळे पुढे सौम्य लठ्ठपणा होऊ शकतो.
लसीकरण प्रतिबंध करू शकते ज्याची कार्यक्षमता सुमारे ९५ टक्के आहे. हिपॅटायटीस‘बी’ विरुद्ध लसीकरण जीवनदान असू शकते. हिपॅटायटीस‘बी’च्या लसी स्वतंत्रपणे उपलब्ध आहेत आणि त्या स्वस्त असतात. हे आवश्यक आहे कारण हिपॅटायटीस‘बी’च्या संसर्गामुळे कर्करोग होऊ शकतो; ही लस म्हणूनच बाजारात आणल्या जाणार्‍या अशा काही लसींपैकी एक आहे जी दीर्घकाळापर्यंत यकृत कर्करोग टाळण्यास मदत करू शकते. याचा बालरोगांमध्ये देखील समावेश आहे. हिपॅटायटीस‘सी’ आणि हिपॅटायटीस‘इर्’साठी लसी अद्याप चाचण्यांमध्ये आहेत.
हिपॅटायटीसबद्दलचे समज व गैरसमज ः-
* सर्वांत जास्त पसरलेला गैरसमज हा आहे की रुग्णाला झालेला कावीळ म्हणजेच हिपॅटायटीस किंवा यकृत रोग होय, हा आहे.
कावीळ म्हणजे डोळे आणि लघवीचा पिवळसर रंग. म्हणून सीरम बिलीरुबिनच्या वाढीस कारणीभूत असलेली कोणतीही स्थिती काविळीला जन्म देऊ शकते ज्यामध्येे रंगद्रव्य डोळ्यांत जमा होते. काविळीची विविध कारणे आहेत आणि त्यांपैकी एक हिपॅटायटीस आहे. काविळीचे रक्त विकार (थॅलेसीमिया, हेमोलिटिक ऍनिमिया इत्यादी) सारखी इतर अनेक कारणे आहेत. हिपॅटायटीस यकृताची स्थिती आहे ज्यामुळे कावीळ होतो.
हिपॅटायटीस‘ए’ आणि ‘ई’ प्रासंगिक संपर्काद्वारे प्रसारित होत नाही. हिपॅटायटीस‘बी’ हा संसर्गजन्य आहे परंतु तो रक्ताद्वारे संक्रमित होतो. स्तनपानातून किंवा स्पर्श केल्याने हा प्रसारित होतो असा सामान्यत: बर्‍याच जणांचा गैरसमज आहे. परंतु याने हिपॅटायटीस‘बी’ संक्रमित होत नाही.
तीव्र व्हायरल हिपॅटायटीस संक्रमणास कारणीभूत ठरणारे काही घटक आहेत जसे – अस्वच्छता, अशुद्ध पाणी आणि न शिजवलेल्या किंवा अयोग्य पद्धतीने भाज्या खाणे आणि दूषित पाण्याच्या स्रोतांमधून बर्फासह रस सेवन करणे.
हिपॅटायटीस असताना विशिष्ट प्रकारचे खाद्यपदार्थ टाळावेत हा सर्वसाधारण गैरसमज आहे. फक्त एखाद्याला सहन होईल तेच आणि शक्य तो आरोग्याच्या फायद्यासाठी पौष्टिक पदार्थच खाणे योग्य ! खरे म्हणजे यकृताच्या जळजळीमुळे, त्या व्यक्तीस स्वतःहून खाण्याची इच्छाच होत नाही. जसजसा रुग्ण बरा होऊ लागतो तेव्हा त्याला आवश्यक पौष्टिक पदार्थ मिळणे महत्त्वाचे आहे. रुग्णाला कोणत्याही प्रकारचे भोजन करण्याची परवानगी दिली पाहिजे. अन्यथा खाण्यावर प्रतिबंध केल्याने रुग्ण बरा होण्यास उशीर लागेल.
