– राधिका कामत-सातोस्कर, साखळी
हिंदू धर्मात अनेक सण साजरे होतात. इंग्रजी वर्षाच्या प्रारंभी मकर संक्रांतीनंतर आठ-दहा दिवसांनंतर येणार्‍या रथसप्तमीला अनन्य साधारण महत्त्व आहे. सूर्यदेवाला नमन आणि त्याची पूजा या दिवशी केली जाते. सूर्य मकर राशीत या दिवसापासून मार्गक्रमण करतो. उगवत्या सूर्याला नमस्कार करून दिवसाचा प्रारंभ करणे इष्ट मानले जाते. अशा सूर्यदेवाच्या रथसप्तमीविषयी थोडक्यात जाणून घेऊया.हिंदू धर्मानुसार सूर्यदेव हे महत्त्वाचे दैवत आहे. गायत्री मंत्र हा जपानमध्ये पवित्र वैदिक मंत्रांमध्ये गणला जातो. तसेच हिंदूंमध्येही प्रत्येक दिवशी प्रातःकाळी म्हटला जातो. रथसप्तमी हे पौराणिक काळापासून ईसाई युगामध्येच प्रचलित झालेले असून तेव्हापासून सूर्य पूजनाचे महत्त्व वाढलेले आहे. सूर्यपूजा ही विष्णूदेवाने केल्याचे उल्लेखही आहेत. ऋग्वेद शास्त्रात सूर्य देवतेचा रथ विवाहितेने चालविला आहे, असा उल्लेख आहे. हा उल्लेख पौराणिक कथेमध्ये वादग्रस्त ठरलेला आहे. या रथसप्तमीला धार्मिक महत्त्व फार आहे. रथसप्तमी सूर्य वसंत विष्णुदेवांच्या उतरायण मकर राशीत सुरू केल्यानंतर सातव्या दिवशी हा सण साजरा केला जातो. अशी धारणा आहे की, सूर्य देवता त्याच्या सात घोड्यांच्या रथात बसून आपली सारथी आरुणा हिच्यासमवेत उत्तरायण करत असतात. उत्तर गोलार्धातून उत्तर पूर्वेच्या दिशेला वळून या सणाचे प्रतिनिधित्व करत असतात. या रथाचे सात घोडे हे इंद्रधनुष्याचे प्रतिनिधित्व करत असतात.
सूर्य देवतांचा हा रथसप्तमीचा रथ बारा चाकांचा असतो. सूर्य बारा राशीतून फिरत असल्याने सूर्याला एका राशीतून दुसर्‍या राशीत जाण्यास एक महिना लागतो. म्हणजेच सूर्याला त्याचे भ्रमण पूर्ण करण्यासाठी एक वर्ष लागते. म्हणजेच ३६५ दिवस लागतात. सूर्याचे मकर राशीत आगमन झाल्यावर रथसप्तमीचा सण साजरा केला जातो. अशा प्रकारे सूर्य देवाचा प्रकाश आणि सूर्य देवाचे ब्रह्मांडीय प्रसार होण्यासाठी रथसप्तमीला फार महत्त्व आहे. रथसप्तमी हा ऋषी कश्यप आणि त्यांची पत्नी अदिती यांचा पुत्र सूर्यदेव याच्या जन्माचे प्रतीक म्हणून साजरा केला जातो. आणि म्हणूनच रथसप्तमी हा सण ‘सूर्यजयंती’ म्हणून साजरा केला जातो. एक यशोवर्मा नावाचा किंवदंती कंबोज साम्राजाचा राजा होता. त्याच्या साम्राज्याला एकही वारस नव्हता. त्याने खूप तपश्‍चर्या केल्यानंतर देवाने त्याला एक पुत्र होईल म्हणून आशीर्वाद दिला होता. त्याप्रमाणे त्याला मुलगा झाला. परंतु तो खूप आजारी असायचा. तेव्हा एका संताने त्या राजाला रथसप्तमीच्या दिवशी सूर्याचे श्रद्धापूर्वक पूजन करून आपल्या पूर्वजन्माच्या पापांपासून मुक्ती मिळविण्यासाठी पूजा करण्यास सांगितले. त्याप्रमाणे यशोवर्मा राजाने केले. त्याचा मुलगा चांगला होऊन त्याचे राज्य सांभाळू लागला.
असे म्हटले जाते की, ऋषी भीष्म यांनी आपला शेवटचा श्‍वास रथसप्तमीच्या दिवशी रोखून दुसर्‍या दिवशी सोडला. रथसप्तमीच्या दिवशी सूर्योदयाच्या आधी लवकर उठून स्नान केल्यानंतर, सूर्योदय झाल्यावर त्यास लाल फुले समर्पित केली जातात. त्या दिवशी घरोघरी सूर्यदेवाला दुधाचा नैवेद्य सूर्य प्रकाशात गवरीच्या खांडकावर तापवून दूध ऊतू घालून दाखवला जातो. यामुळे आपल्या मानव जातीत सूर्यदेवाचे ब्रह्मांडात असलेले महत्त्व व त्याच्याशिवाय आपला एकही दिवस जाऊ शकत नाही हे जाणून सूर्यदेवाचे पूजन करणे इष्ट मानले जाते. म्हणूनच रथसप्तमीचा सण साजरा केला जातो.
घरात अष्टधातूंची सूर्यप्रतिमा पूर्व भिंतीला लावल्याने घर तेजोमय राहते, अशी श्रद्धा आहे.
