माता आरोग्य जागरूकता

• डॉ. मनाली महेश पवार

23 जानेवारी हा ‘माता आरोग्य जागरूकता दिवस’ म्हणून साजरा केला जातो. माता आरोग्य सेवेच्या महत्त्वाविषयी जागरूकता निर्माण करण्यासाठी आणि या देशाच्या मातांचा मृत्युदर शून्य करण्यासाठीचा हा प्रयत्न आहे. म्हणूनच प्रसूतीनंतरच्या आरोग्य समस्यांबाबत जागरूकता निर्माण करणे हा या दिनाचा उद्देश आहे.

23 जानेवारी हा ‘माता आरोग्य जागरूकता दिवस’ म्हणून साजरा केला जातो. माता आरोग्य सेवेच्या महत्त्वाविषयी जागरूकता निर्माण करण्यासाठी आणि या देशाच्या मातांचा मृत्युदर शून्य करण्यासाठीचा हा प्रयत्न आहे. म्हणूनच प्रसूतीनंतरच्या आरोग्य समस्या आणि माता आरोग्य सेवेचे महत्त्व याबाबत जागरूकता निर्माण करण्याचा उद्देश आहे. बाळाला जन्म दिल्यानंतर नवीन मातांना आरोग्यविषयक गुंतागुंत आणि मानसिक आरोग्य समस्यांचा धोका असतो आणि या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी त्यांना मदतीची आवश्यकता असते.
पहिला माता आरोग्य जागरूकता दिवस 23 जानेवारी 2017 रोजी न्यू जर्सी येथे साजरा करण्यात आला होता.

माता आरोग्य जागृती दिनाचे महत्त्व
प्रसूतीनंतरचे नैराश्य, चिंता, निद्रानाश, हृदय व रक्तवाहिन्यांसंबंधी रोगाचा वाढता धोका, संक्रमण, थायरॉईड समस्या, लघवीतील असंयम या नवीन मातांना भेडसावणाऱ्या काही आरोग्य समस्या आहेत. या मातांना कुटुंबातील सदस्यांकडून, तसेच समाज, समुदाय आणि सरकारकडूनही दक्षता घेणे आणि पाठिंबा मिळणे आवश्यक आहे.

• गर्भधारणेदरम्यान व प्रसूतीनंतरच्या काही महिन्यांत 5 पैकी 1-2 स्त्रियांना पेरिनेटल मूड स्विंग्सचा सामना करावा लागतो.
• प्रसूतीनंतर लघवी आणि गर्भाशयाच्या मार्गात संसर्ग होण्याची शक्यता असते. मातांना तिचे टाके दुखणे, ताप येणे, स्राव जाणे आणि लघवी करताना जळजळ जाणवू शकते.
• बाळाच्या जन्मानंतर गर्भाशयाच्या अपर्याप्त सहभागामुळे किंवा संकुचित न झाल्यामुळे रक्तस्राव होऊ शकतो.
• ‘पेल्विक फ्लोअर डिसफंक्शन’ ही एक आरोग्य समस्या नुकत्याच जन्म दिलेल्या स्त्रियांमध्ये होऊ शकते.
• नवजात बाळाच्या झोपेच्या, जागण्याच्या चक्राशी जुळवून घेणे कठीण होऊ शकते, हे लक्षात घेऊन नवजात मातांसाठी आणखी एक मोठे आव्हान म्हणजे बाळाच्या झोपण्याच्या पद्धतीतील बदलांना सामोरे जाणे.

प्रसूतीनंतर मातांचे आरोग्य राखण्यासाठी म्हणूनच आयुर्वेदशास्त्रामध्ये सूतिका परिचर्या सांगितलेली आहे. त्याचे योग्य पालन, आचरण केल्यास माता आरोग्यप्राप्त होईल.

स्त्रीची सूतिका अवस्था दीड महिन्यापर्यंत असते. प्रसव झाल्यानंतर बालकाला पाहताच संचित स्तन्य बाहेर येण्यास उद्युक्त होते. दोन दिवस अशा प्रकारे गेल्यानंतर तिसऱ्या किंवा चौथ्या दिवशी स्तन्याचा योग्य स्राव होऊ लागतो. उरलेले संचित रज-रक्तस्वरूपात काही शरीराकडे जाते व काही शरीरातून योनीद्वारे बाहेर फेकले जाते. प्रसवानंतर हा योनिगत रक्तस्राव पंधरा-वीस दिवसांपर्यंत होत राहतो, हे शक्यतो वडीलधारी मंडळींनी जाणून घ्यावे.
सूतिकावस्था ही प्राकृत स्थिती असली तरी त्या काळात स्त्रीचे बल क्षीण झालेले असल्यामुळे तिची सगळी शक्ती पणाला लागते व त्यातूनच धातुक्षय निर्माण होतो. म्हणून धातूचा प्रसवानंतरचा क्षय नाहीसा होऊन ते परिपूर्ण अवस्थेला येईपर्यंत सूतिकेला परिचर्येच्या नियमानुसार वागणे आवश्यक आहे. नपेक्षा शरीराचे स्थिरत्व, दृढत्व आणि रोगरहित्व या तीन गोष्टी अबाधित राहू शकत नाहीत.

शरीर शिथिल होते, अधोदरभाग शिथिल होतो, वायू वाढतो, शरीराला लठ्ठपणा आणि बेडौलपणा येतो. प्रसवानंतर स्त्रीला शारीरिक दौर्बल्याबरोबरच मानसिक दौर्बल्यही आलेले असते. त्यामुळे सूतिका परिचर्या पाळणे आवश्यक आहे.

सूतिका परिचर्या

• स्त्रीला दररोज सकाळी आणि संध्याकाळी अधोदर, कटी आणि पृष्ठभागी बला तेलाने मालीश करावे. त्यामुळे खराब रक्त बाहेर पडते.
• दशमुळाचा काढा द्यावा.
• दोन्ही वेळेला गरम पाण्याने अभ्यंगानंतर स्वेदन द्यावे.
• योनिधूपन करावे.
• सुंठ, तूप, साखर, स्निग्ध यवागू किंवा कणिक अगर रव्याचा भरपूर साजूक तूप घातलेला शिरा तिच्या भुकेनुसार तिला द्यावा.
• पहिले तीन दिवस शक्यतो मीठ देऊ नये. या तीन दिवसांत पंचकोल चूर्ण आणि गूळ गरम पाण्याबरोबर द्यावे किंवा काळाबोळ आणि गूळ यांची गोळी करून सकाळ-संध्याकाळ कोमट पाण्याबरोबर द्यावी. त्याने योनिशोधन उत्तम प्रकारे होते.
• तीन दिवसांनंतर तिला वरणभात, मेथीची भाजी आणि तिखट न घातलेली लसणीची चटणी एवढाच आहार द्यावा.
• सातव्या दिवसानंतर हळूहळू सर्व जेवण द्यावे.
• बाराव्या दिवसापर्यंत सर्व जेवण द्यावे. तांब्याच्या तपेल्यात उकळलेले पाणी तापलेली लोखंडाची पळी बुडवून द्यावे किंवा सोन्याची वस्तू दहा मिनिटे उकळून ते पाणी पिण्यास द्यावे. याने प्रतिकारशक्ती वाढते.
• रक्तशोधनासाठी पहिले तीन दिवस एक चमचा जुना गूळ व अर्धा चमचा हळद सकाळ-संध्याकाळ द्यावी. जेवणानंतर ओवा, बाळंतशेपा, खोबऱ्याचा तुकडा खायला द्यावा.
• परिचारिकेमार्फत अंगमर्दन करून घ्यावे. तिळाचे तेल, बला तेल याने अभ्यंग केल्यावर वस्त्रगाळ हळदीचे चूर्ण अंगावर जिरवावे व मग भरपूर गरम पाण्याने स्नान करावे. तत्पश्चात योनिधूपन करावे. थोडासा अग्नी ठेवावा आणि पातळसर पांघरूण घेऊन स्त्रीने झोपून राहावे. यामुळे भरपूर घाम येऊन स्त्रीला अंग हलके वाटेल. मग मऊ पंचाने अंग पुसून पोट बांधावे.
• कच्चा डिंक, तुपात खललेले केशर एक चमचा साजूक तुपाबरोबर तीन दिवस घ्यावे. त्यामुळे रक्तवर्धन होते.
• कच्च्या डिंकानंतर खिरी द्याव्यात. या खिरींमुळे बालकाला सकस दुधाचा पुरवठा होतो. खारीक-बदाम खीर, खसखस-बदाम खीर, अहळीवाची खीर, कणिक तुपात भाजून, दूध घालून केलेली खीर. याने वायूचा उपशय होऊन बल प्राप्त होते. शरीराची झालेली झीज भरून निघते, बालकाला उत्तम दुधाचा पुरवठा होतो.
• परिचर्येमध्ये सकाळी अभ्यंग, परिषेक, स्नान, धुपन, स्वेदन आणि पोट बांधणे, खाणे व नंतर निद्रा असा स्त्रीचा उपक्रम असावा. बालकाने स्तन्यपान केल्यावर स्त्रीला भरपूर भूक लागली पाहिजे. म्हणून दुपारच्या जेवणात वरणभात, मेथी, दुधी, पडवळ यांपैकी भाजी, आमटी, गरमागरम पोळी तुपाबरोबर खाण्यास द्यावी. लसणीचे तिखट, मुरलेले लिंबाचे लोणचे द्यावे.
• या सर्व आहारामुळे वाताचा उपशय होऊन रसायन या लसणीच्या गुणधर्माचा स्नायूंची झालेली झीज भरून काढणे आणि पेशीभागाच्या नवीन परमाणूंचा पुरवठा करणे, अशा दोन्ही तऱ्हेच्या कार्यातून उपयोग होतो.
• सूतिकेच्या मधल्या वेळच्या खाण्यातही लसणीचा उपयोग करावा. उदा. तांदळाची धिरडी, उकड, तिखट मिठाचा सांजा यांत लसणीचा वापर करावा.
• सुंठीच्या वड्या, आल्याच्या वड्या खायला द्याव्यात.
• मेथी, सुंठ, आले, लसूण, जुने तांदूळ, ओवा, बाळंतशेप, बडीशेप या सर्वांचा वापर करून रुचिपालट होऊन पथ्यकर अन्न तिच्या पोटात जाईल असे पाहावे. यामुळे सकस आणि भरपूर दुधाचा पुरवठा बालकाला होतो.
• साठेसाळीचे तांदूळ पचायला हलके असतात. याचा मऊ भात, मुगाच्या डाळीची मेथी घालून केलेली खिचडी अशा विविध प्रकारे वापर करावा.
• करून देणारे कोणी नसल्यास खारकेची पूड ओल्या खोबऱ्याबरोबर खावी व वरून दूध प्यावे किंवा नाचणीची कांजी द्यावी.
• दुपारी तूप लावून पोळी किंवा बाजरीची भाकरी द्यावी.
• दोन वेळा दूध द्यावे. शक्य नसल्यास कांजी, कढण असे द्रवपदार्थ बाळंतिणीच्या पोटात जातील याची काळजी घ्यावी. याने बालकाला सकस दूध मिळते व स्त्रीची प्रकृती योग्य राहून बांधा सुदृढ राहतो.

सुरुवातीच्या दहा दिवसांपैकी पहिल्या तीन दिवसांत हळद, गूळ व तूप घातलेला हळदीचा शिरा द्यावा. मग डिंकाचे लाडू खायला द्यावेत. नंतर अहळिवाचे लाडू पंधरा दिवसांपर्यंत आंघोळीनंतर खाण्यास देऊन वर खीर किंवा दूध द्यावे. पुढे पंधरा दिवस रोज एक या पद्धतीने मेथीचे लाडू द्यावे. यामुळे कंबरदुखी, पाठदुखी कमी होऊन गर्भाशयास ताकद मिळते. पंधरा दिवसांनी तळलेल्या डिंकाचे लाडू द्यावेत. याने हाडांना बल मिळते.
संध्याकाळी योनिभागी तेल लावून बाभळीची साले पाण्यात उकळून ते पाणी शेकत-शेकत योनिभागी घ्यावे. यामुळे योनिभाग निर्जंतुक होऊन तेथील लाली, व्रण भरून येतात.
अशाप्रकारे या सूतिका परिचर्येमध्ये स्त्रीची प्रकृती उत्तम राहून गर्भाशयाचे आकुंचन योग्यप्रकारे होते. योनिभागाला प्राकृत आकार प्राप्त होतो, थकवा नाहीसा होतो, बल प्राप्त होते, बालकास स्तन्यप्राप्ती योग्य मात्रेत होते, तसेच आईला आरोग्यप्राप्ती होते.