माणसांत हरवली माणुसकी!

योगसाधना ः 681, अंतरंगयोग ः 267

• डॉ. सीताकांत घाणेकर

विविध समस्या येतात तेव्हा अनेक व्यक्ती, संस्था एकत्र येऊन चांगली माणुसकीची कार्ये करतात. पण माणसांची गर्दी बघितली तर लक्षात येते की असली कामे करणारी माणसे तशी नगण्यच आहेत. म्हणूनच संस्कार जरूरीचे आहेत. आध्यात्मिक दृष्टिकोन आवश्यक आहे. त्यामुळे मानवाची माणुसकी जागृत होईल.

आज एकीकडे जागतिकीकरणाने जगात अनेक प्रकारच्या संधी निर्माण झाल्या आहेत, तर दुसरीकडे कमालीचे दारिद्य्र आहे. शिवाय धार्मिक दहशतवादही दिसून येत आहे. यामुळे सामान्य माणूस गोंधळून गेलेला आहे, दिशाहीन झालेला आहे. भौतिक साधने खूप वाढली, पण या गदारोळात माणूस माणसापासून दुरावत चालला आहे. या अनुषंगाने आजच्या जगातील मुख्य समस्यांवर आपण थोडे चिंतन करूया. आता ‘व्हॉट्सॲप’वरील या संदेशात काय म्हटले आहे ते बघू-

1) ‘फेसबुकवर पुष्कळ मित्र; पण आपल्या आयुष्यात खरा एकही मित्र नाही!’

• आज बहुतेकजण संपर्कासाठी विविध तंत्रांचा वापर करतात. जास्तकरून तरुण पिढी. त्यातीलच एक म्हणजे फेसबुक. अनेक संदेश येतात, पण या सर्व संपर्कांमध्ये खरा मित्र कोण असतो? जो समस्या आल्या तर बरोबर राहील, मदत करील, चांगला उपदेश करील, योग्य मार्ग दाखवील. प्रत्येकाच्या जीवनात समस्या पुष्कळ असतात- कौटुंबिक, आर्थिक, सामाजिक, आरोग्यासंबंधी… अशावेळी मदतीला येणारे आपले किती खरे मित्र असतात- जे फक्त सहानुभूती दाखवत नाहीत तर खांद्यावर हात घालून, हात हातात धरून आपल्याबरोबर सदासर्वकाळ असतात?
  अवश्य, आज प्रत्येकजण स्वतःच्या संसारात व व्यापांत गुंतलेला आहे. कुणालाही आपण दोष देऊ शकत नाही. पण असे काही मित्र असतात जे आपली सर्व कामे सांभाळून अथवा बाजूला ठेवून आपल्या मित्राला मदत करतात. असे अपवाद अवश्य आहेत.
  भगवान कृष्णाचेदेखील दोन अगदी जवळचे मित्र, सखे होते. सुदामा जो ब्राह्मणाचे कार्य करीत होता, भारतीय संस्कृती सांभाळण्याचे. अन्‌‍ दुसरा अर्जुन, जो क्षत्रीय होता. संस्कृतीच्या संवर्धनासाठी स्वतःचे कौशल्य वापरणारा. म्हणून इतिहासात नोंद आहे की, श्रीकृष्णाने त्यांना त्यांच्या समस्यांच्यावेळी सहकार्य केले. श्रीकृष्णामुळेच महायुद्धात पांडवांचा विजय झाला.

2) ‘सर्वत्र माणसांची गर्दी; पण माणुसकी कुठेच नाही!’

• माणुसकी नाही असे नाही. काही अशांत असले तरी जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात तिचे दर्शन घडत असते. विविध समस्या येतात तेव्हा अनेक व्यक्ती, संस्था, सरकार एकत्र येऊन चांगली माणुसकीची कार्ये अवश्य करतात. पण माणसांची गर्दी बघितली तर लक्षात येते की असली कामे करणारी माणसे तशी नगण्यच आहेत. म्हणूनच संस्कार जरूरीचे आहेत. आध्यात्मिक दृष्टिकोन आवश्यक आहे. त्यामुळे मानवाची माणुसकी जागृत होईल. आपण शिक्षणपद्धती त्याप्रमाणे आखायला हवी व तिचे त्याप्रमाणे पालन व्हायला हवे. विश्वात स्वार्थी, अहंकारी, राक्षसी वृत्तीच्या व्यक्ती अवश्य आहेत. आदिकाळापासूनच त्या तशा आहेत. पण शास्त्रकारांप्रमाणे कलियुगात त्या जास्त प्रमाणात दिसताहेत.

3) ‘मरणाऱ्याला मदत करायला कुणीही नाही; पण अपघात सोशल मीडियावर घालण्याची घाई आहे, यापेक्षा दुसरे दुर्दैव ते काय?’

• हे अर्धसत्य आहे. मरणाऱ्याला मदत करणारे अनेक लोक आहेत. काही संस्थादेखील आहेत. हे सर्व आपुलकीने कार्य करतात. त्याचबरोबर अपघात झाला तर तिथे गर्दी लगेच जमते. अनेकजण आपला मोबाईल काढून फोटो अथवा व्हिडिओ लगेच व्हायरल करतात; पण अपघातात सापडलेल्या व्यक्तीकडे जाऊन तिची विचारपूस करणारे, धीर देऊन तिला वैद्यकीय उपचारांसाठी नेणारे पुष्कळ कमी आहेत. त्याची कारणेदेखील अनेक आहेत. मुख्य म्हणजे पोलिसांची भीती व तद्नंतर कोर्टाची, कायद्याची भीती. त्यामुळे हल्लीच उच्च न्यायालयाने ‘गुड समरीटन’ हा कायदा काढला आहे. अर्थ आहे- ‘सज्जन व्यक्ती.’ या कायद्याप्रमाणे पोलिसांनादेखील योग्य कारवाई करण्यासाठी जी कमीत कमी माहिती पाहिजे ती मिळाल्यानंतर अपघातात सापडलेल्या व्यक्तीला वैद्यकीय उपचारांसाठी आणणाऱ्या व्यक्तीला उगाच अनावश्यक प्रश्न विचारायचे नाहीत व तद्नंतर सतवायचे नाही. कोर्टदेखील अशा घटनांमध्ये आपला दृष्टिकोन वेगळा ठेवते.
  हा कायदा बहुतेकांना माहीत नाही, त्यामुळे मदत करायला सर्वजण धजावत नाहीत. अनेकवेळा रिपोर्टर येऊन आपल्या दैनिकात बातम्या देण्यासाठी फोटो काढतात. तो तर त्यांचा पेशाच आहे. पण तिथेदेखील मानवतेचे दर्शन घडायला हवे. पण तसे होत नाही.

4) ‘पृथ्वीतलावरचे इतर प्राणी पृथ्वीसाठी घातक नाहीत. माणूस पृथ्वीचे शोषण करतो. झाडे वाचवा, झाडे वाढवा- हा संदेश कागदावरच राहिला आहे.’

• या संदेशात प्रामुख्याने दोन घटक दिसतात- पृथ्वीवरचे अन्य प्राणी व मानव. तत्त्ववेत्ते सांगतात- भगवंताने सुंदर सृष्टी निर्माण केली तेव्हा विविध प्राणीदेखील त्यात आले. देवाला सर्व प्राणी प्रिय, पण मानव अधिक प्रिय म्हणून त्याने त्याला अत्युच्च बुद्धी दिली. अपेक्षा हीच की हा लाडका पुत्र सर्व सृष्टी सांभाळेल. भारताचा इतिहास बघितला तर लक्षात येईल की प्राचीन काळी आपल्या ऋषी-महर्षींनी भगवंताच्या इच्छेप्रमाणे सर्वांना सांभाळले. त्यांच्या आश्रमात- जे जंगलात असत- सर्व प्राणी मानवाबरोबर गुण्यागोविंदाने, प्रेमाने राहत असत.
  दुर्भाग्याने आजकालचा तथाकथित सुशिक्षित मानव आत्मकेंद्री, स्वार्थी, अहंकारी बनत चालला आहे. त्यामुळे तो सर्व तऱ्हेने निसर्गाचे शोषण करीत आहे. त्याला त्याच्या कुकर्माचे दुष्परिणाम माहीत नाहीत असे नाही, पण आध्यात्मिक ज्ञान नसल्यामुळे तो सुसंस्कारी नाही. पृथ्वीचे शोषण तो विविध तऱ्हेने करतो. भारतीय संस्कृतीप्रमाणे आपण धरतीला माता म्हणतो, पण त्याप्रमाणे लोक वागत नाहीत. शास्त्रकार यासंदर्भात एक छान उदाहरण देतात- ‘वासरू गायीचे दूध पिते, पण त्याच आचळावर बसलेला गोचीड तिचे रक्त पितो.’ मानवदेखील असाच वागतो आहे.

संदेशाप्रमाणे ‘झाडे लावा, झाडे जगवा’ ही घोषणा फक्त कागदावरच राहिली आहे, हे अगदी सत्य आहे. दरवर्षी झाडे लावायचे कार्यक्रम होतात. लांबलचक भाषणे होतात. फोटो, व्हिडिओ येतात. पण संशोधनाचा विषय म्हणजे त्यातील कितीजण या वृक्षांना सांभाळतात?
अपवाद अनेक आहेत. विविध सामाजिक, आध्यात्मिक संस्था वृक्ष सांभाळण्याचे पुण्यकर्म करीत असतात. त्यांच्या मोठमोठ्या बागा, उपवने, वृक्षमंदिरे असतात. तिथे अनेकजण पुजारी बनून नियमित निस्वार्थीपणे सेवा करतात. त्याचवेळी पृथ्वीतलावरचे इतर प्राणी मात्र त्यांच्या अल्प बुद्धीप्रमाणे निसर्गाबरोबर प्रेमाने, आदराने राहतात. तसेच एकमेकांशी सहकार्याने राहतात.

5) ‘मुलाचे शिक्षण फक्त शिक्षणावरच सोडले आहे; चांगला माणूस बनवण्याची हमी कुणीही घेत नाही.’

• काही अंशी हे सत्य आहे. अनेक शाळा फक्त शिक्षण खात्याने आखलेल्या पाठ्यक्रमाप्रमाणे केवळ मार्क, परीक्षा, पदवी यांवरच भर देतात. विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास करून त्यांना सज्जन माणूस बनवण्याचा प्रयत्नदेखील करत नाहीत. मग हमी कोण घेणार? आजच्या विश्वाची परिस्थिती यामुळेच बिघडत चालली आहे.
  येथेदेखील अनेक संस्था आहेत, ज्या सर्वांगीण विकासावर लक्ष देऊन विद्यार्थ्यांचा जीवनविकास साधतात. सर्व पैलूंकडे त्यांचे सूक्ष्म लक्ष असते- शारीरिक, मानसिक, भावनिक, बौद्धिक व आध्यात्मिक. त्यामुळे त्यांचा सामाजिक विकासदेखील आपोआप होतो. विश्वाला आज अशा व्यक्तींची खरी गरज आहे, तरच सर्वनाशाकडे चाललेली घोडदौड थांबेल.

शास्त्रशुद्ध योगसाधनेमध्ये हे सर्व पैलू व्यवस्थित सांभाळले जातात. त्यामुळेच भारतातील ऋषी-महर्षींचे आश्रम हेच कार्य व्यवस्थित करीत होते. हल्ली योगाभ्यासाचे वर्ग पुष्कळ वाढले आहेत, पण तिथे शास्त्रशुद्ध योगसाधना केली जाते का हा चिंतनाचा व चिंतेचा विषय आहे. येथेदेखील अनेक संस्था अपवादाने का होईना चांगले कार्य करतात. ही आनंदाची व आशेची गोष्ट म्हणावी लागेल.