– डॉ. राजेंद्र साखरदांडे
गेली कित्येक वर्षे गोवा आरोग्य खाते लसीकरण चालवत आहे. आपण जर लसीकरण मसुदा वाचला तर आपल्याला असे दिसून येईल की कितीतरी रोगांविरुद्ध आपल्या राज्यात लसीकरण दिले जाते व ते भारतातील सर्व राज्यांप्रमाणेच दिले जाते.
या चार वर्षांत लसीकरणाच्या यादीत आणखी अनेक रोगाविरुद्ध लसींची नोंद करण्यात आली. त्या यादीत कित्येक लसी आहेत. नवीन लसी खालीलप्रकारे आहेत – हेपॅटायटीस-बी, जापनीज एन्सेफेलायटीस व रूबेला.
गोव्याची लोकसंख्या १४ ते १६ लाखच्या दरम्यान आहे. प्रोजेक्टेड एकूण – १९. १५ लाख आहे. या लोकसंख्येत एक वर्षापर्यंत मुले किमान २३-२४ हजार आहेत. व त्यांत कामगारांच्या मुलांचा समावेश नाही. गोवा राज्याचे जन्माचे प्रमाण १३.३ दर हजारी आहे. भारताचे २१.८ आहे.
तसे बघितले तर लसीकरणाची टक्केवारी ८५%च्या वर आहे. गरोदर स्त्रियांची आकडेवारी २५१३०(२०१३-१४) आहे तर ०-१ मुलांची आकडेवारी जी २४०००च्या वर असायला हवी होती ती १९६७२ दाखवलेली आहे. म्हणजे ५६७२ मुले दगावली म्हणायची. असे न म्हणता हा फक्त आकड्यांचा घोळ मुद्दामच केला जातो व त्यावर सरकारदरबारी किंवा आरोग्य खात्यांत जास्त चर्चा होत नाही. संख्या कमी दाखवली तर उपलब्धी जास्त दाखवता येते की नाही? व झोपडपट्टीतील व कामगारांच्या मुलांची नोंद झाली की नाही नाहीत नाही. त्यावर नंतर केव्हा बोलू. पण इतर बाहेरगावच्या मुलांची जबाबदारी आम्ही स्वीकारली पाहिजे.
लसीकरण प्रकल्प अनेक वर्षांपासून चालू आहे. पहिल्यांदा बच्चा-कच्चा कार्ड दिले जायचे. आता त्याचे मोठाले कार्ड छापून दिले जाते. ‘‘आई-मुलाचे लसीकरण कार्ड’’. हे कार्ड हा वेगळाच विषय आहे. पण या लसीकरणाविषयी आम्ही जाणून घेऊ.
प्रत्येक आरोग्यकेंद्रात लसीकरणाचे दिवस ठरलेले आहेत. उपआरोग्य केंद्रातील अंगणवाडी कर्मचार्‍यांबरोबर लसीकरण दिवस ठरवते. जागाही ठरवली जाते व ठरवलेल्या दिवशी, ठरलेल्या वेळी त्या त्या वाड्यावरील बायका आपल्या पाल्यांना लसीकरणाला आणतात. लसीकरण करण्यापूर्वी नर्स किंवा आरोग्य केंद्रातील अधिकारीवर्ग बायकांना लसीकरणाविषयी माहिती देतात. सगळे समजावून सांगतात व मगच मुलांना लसीकरण केले जाते. हे सगळे कागदावरच राहते. तुम्ही आपल्या मुलांना घेऊन आरोग्य केंद्रात कधी गेला होता का? नक्की गेला असणार..! कुणी खात्यातल्या माणसानी तुम्हाला दिल्या जाणार्‍या लसीविषयी केव्हा काही सांगितले आहे का? – नक्की नसणार. कारण त्या खोलीत तर प्रचंड गर्दी झालेली असते. तासन्‌तास वाट बघितल्यावर आदरणीय अधिकारी येणार… लसी आणल्या जाणार… अपुर्‍या जागेत ते कार्य चालू असणार, मग तुम्हाला लसीविषयी सांगायला कुणाला वेळ आहे?
माझ्याही कालाविधीत म्हणजे सरकारी नोकरीत असताना मी ही यात जास्त बदल आणू शकलो नव्हतो. कारणे पुष्कळ असतील… पण कागदी माहिती वाचायला कुणा मातांना वेळच नसतो… त्यांना सांगायला हवे. कुठली लस कोणत्या रोगावर आहे!
कोणती लस कुठे दिली जाते?
कुठल्या लसी कोणकोणत्या वयात दिल्या जातात? बी.सी.जी. ची लस कुठल्या रोगाचा प्रतिबंध करते. लसीकरणाविषयी तुम्हाला शंका आहे का?
शिक्षणक्षेत्रात गोवा हे केरळनंतर येणारे राज्य आहे. गोवा राज्य ९५% साक्षर झालेले आहे. तरीदेखील आरोग्याविषयी आम्ही अज्ञानी आहोत.
कित्येकदा मी शिकलेल्या लोकांमध्ये चर्चासत्रे घेतली.. लाखाने झाली. माझा अनुभव सांगतो. चांगल्या उच्चशिक्षित लोकांसमोर मी आरोग्याविषयी बोलत होतो. सर्वांनी आपल्या मुलांना योग्य वेळी लसीकरण केले होते… पण त्या त्यांच्या मुलांना दिलेल्या लसीविषयी पालकांना काहीही माहिती नव्हती. हाकून आणलेल्या जनावरांसारखे. लसीकरणाला बायका आपल्या मुलांना आणतात व लसीकरण देऊन घेऊन जातात.
आम्ही आता आरोग्य खात्यामार्फत दिल्या जाणार्‍या लसीकरणाविषयी बोलू. त्यापूर्वी लस म्हणजे काय हे जाणून घेऊ.
तअउउखछए खड इखजङजॠखउअङ झठएझएठअढखजछ ढकअढ खचझठजतएड ढकए खचचणछखढध ढज अ झअठढखउणङअठ ऊखडएअडए तअउउखछए.
१) अटेन्युएटेड व्हॅक्सीन – यामध्ये ऍक्टिव्ह व्हायरस असतो, पण त्याला शक्ती नसते. यामध्ये कांजण्या, रुबेला, गालगुंड (मम्स) व टायफाइड लसी येतात.
२) टॉक्सॉइड व्हॅक्सीन – यामध्ये इनॅक्टिव्हेटेड टॉक्सिक कम्पाउंड्‌स असतात. यामध्ये घटसर्प (डिफ्तेरिया) व टिटॅनस(धनुर्वात) या लसी येतात.
लसीकरणाने जगातील विविध राष्ट्रात कित्येक रोगांवर विजय प्राप्त केला आहे. अमेरिकेत १९५९ साली कांजण्यांच्या ७६३०९४ केसेस सापडल्या व तेव्हा ५५२ लोक मरण पावली. तेच प्रमाण २००८ मध्ये कांजण्यांचे फक्त ६४ रोगी सापडले. त्यांतले ५४ रोगी दुसर्‍या राष्ट्रातून आले होते. ५४ पैकी ५३ लोकांना कांजण्यांचे लसीकरण दिले नव्हते.
आता आपण प्रत्येक लसीविषयी जाणून घेऊ- पहिल्यांदा बीसीजी. कुणालाही विचारा बीसीजी म्हणजे काय? कुणालाच माहीत नसणार! बॅसिलस कॅलॅमिटी गुएरीन. कॅलेमिटी व गुएरीन या शास्त्रज्ञांच्या नावाने ही लस ओळखली जाते. ती लस डाव्या हाताच्या खांद्यावर दिली जाते. अमेरिकेत व हॉलंडमध्ये ही लस मास इम्युनायझेशनने दिली जात नाही. ही लस मुलांच्या अंगात प्रतिकारशक्ती वाढवते. मिलिअरी टीबी व टीबी मेनिंनजायटीसपासून बचाव करते.
भारतात फुप्फुसाची टीबी मोठ्या प्रमाणात आढळते. त्याविषयी ही लस कोणतीही प्रतिकारशक्ती देत नाही. त्या रोगाविरुद्ध ही लस उपयोगी नाही. ही लस आयुष्याची पहिली १५-२० वर्षे या रोगाविरुद्ध संरक्षण देते. कुणी तुम्हास सांगत असेल की बीसीजीची लस टीबी रोखते तर ते अगदी खोटे आहे. असे असते तर राज्यात टीबी चे रोगी सापडले नसते. टीबीचे अनेक प्रकार आहेत. त्यात पाठीच्या कण्याचा टीबी, आतड्यांचा टीबी, गर्भाशयाचा टीबी.. मेंदूचा टीबी याविषयी ही लस संरक्षण करते पण टक्केवारी कमी आहे.
२) डीपीटी ची लस – ही लस पॉलिव्हॅलंट आहे. यात डिफ्थेरिया (घटसर्प) पर्ट्युसीस (कोल्हेखोकली) व टिटॅनस (धनुर्वात) वर एकत्रित केलेली लस दिली जाते.
बीसीजी जन्मतः दिली जाते तर डीपीटी व पोलिओचा पहिला डोस दीड महिन्यानंतर – दुसरा डोस – अडीच महिन्यानंतर तर तिसरा डोस साडेतीन महिन्यानंतर दिला जातो. डीपीटीची लस इजेक्शन रूपाने दिली जाते. तर पोलिओ तोंडावाटे प्यायला देतात. डीपीटी व पोलिओचा बूस्टर डोस वयाच्या एक वर्षानंतर दिला जातो. व नंतर पाच वर्षानंतर डीपीटीचा बुस्टर डोस.
३) पोलिओची लस – १९५२ साली जोन्स सॅक या शास्त्रज्ञाने ही लस शोधली. एल्बर्ट सॅबीन याने १९६२ मध्ये ती बनवली. पहिल्यांदा ही लस इंजेक्शनने दिली जायची. आता ती तोंडावाटे दिली जाते.
१९८८ साली पोलिओचे ३५०,००० रोगी जगात सापडले. तर २०१२ साली फक्त २३३ रोगी आढळले. आज भारत राष्ट्र पोलिओमुक्त झाल्याचे घोषित करण्यात आले आहे. तरीदेखील शेजारच्या पाकिस्तानात पोलिओचे रोगी सापडतात तेव्हा आम्ही सदैव जागृत राहायला पाहिजे. आज इथेच थांबु लसिकरणाविषयी आम्ही बोलतच राहू..
……………………………………….
