- – डॉ. मनाली महेश पवार
दरवर्षी ४ मार्च रोजी ‘जागतिक स्थूलपणा दिवस’ जगभर साजरा केला जातो. लोकांना लठ्ठपणाबाबत जागरूक करणे हा या दिवसाचा उद्देश आहे. लठ्ठपणामुळे मधुमेह, उच्च रक्तदाब, स्ट्रोकसारख्या गंभीर आजारांचा धोका वाढतो. लठ्ठपणा घालवून सुडौल बांधा कसा ठेवावा याविषयी उपयुक्त माहिती…
दरवर्षी ४ मार्च रोजी ‘जागतिक स्थूलपणा दिवस’ जगभर साजरा केला जातो. लोकांना लठ्ठपणाबाबत जागरूक करणे हा या दिवसाचा उद्देश आहे. लठ्ठपणामुळे मधुमेह, उच्च रक्तदाब, स्ट्रोकसारख्या गंभीर आजारांचा धोका वाढतो.
सत्तर टक्क्यांपेक्षा जास्त लोकांमध्ये लठ्ठपणा हा योग्य आहार न घेतल्याने, कोणत्याच प्रकारचा व्यायाम न केल्याने, शारीरिक हालचाली कमी असल्याने, हार्मोन्समधील बदलामुळे, औषधांचे साईट इफेक्ट्‌स आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे आपली बदललेली जीवनशैली यामुळे आढळतो. आजच्या धावपळीच्या दिवसांत ताण-तणाव हेदेखील लठ्ठपणा वाढवण्याचे एक कारण ठरू शकते.
स्त्रिया या लठ्ठपणाला जास्तच बळी पडतात. ‘स्लीम ऍण्ड ट्रिम’ व्हायच्या नादात सुडौल बांधा कशाला म्हणतात हेच मुळी बायका विसरतात. सुडौल बांधा म्हणजे सर्व आकार रेखीव असणे. पायांपासून ते मस्तकापर्यंत प्रत्येक शरीरावयव प्रमाणबद्ध असणे, प्रत्येक हालचाल आकर्षक असणे, उठणे-बसणे-चालणे सगळे कसे पाहत राहावेसे वाटणे.
आयुर्वेद शास्त्रानुसार नुसते वजन व त्याचे मोजमाप म्हणजे शरीरबांधा नव्हे. शरीरधातू प्राकृत असणे, त्याची रचना व कार्ये सुस्थितीत असणे, शरीराची ठेवण, शरीर अवयवांची रचना, त्यांचा आकार हे सर्व शरीरातील सप्तधातूंवर अवलंबून असते. रस, रक्त हे धातू शरीर व मन प्रसन्न ठेवते. त्वचा तुकतुकीत होते. कोणतेही कार्य करण्यास ऊर्जा देते. रस व रक्त हे दोन धातू प्राकृत असणे म्हणजेच शरीर-मन निरोगी असणे.
सप्तधातूंतील मांस, मेद व अस्थी या तीन धातूंवर शरीराची ठेवण, आकार, रचना अवलंबून असते. व्यक्तीची उंची, तसेच बळकट असा शरीराचा साचा हाडांपासून बनवलेला असतो, तर या साच्यावर मांसधातू, स्नायू व मेदधातूचे लिंपण यांतून शरीर आकारास येत असते, ज्याला आपण बांधा म्हणतो.
शरीराच्या या बांधेसुदपणाला आयुर्वेद शास्त्रामध्ये ‘संहनन’ म्हटलेले आहे. ‘संहति इति निबिडसन्धानता’- निबिड म्हणजे घनदाट, अर्थात ज्या शरीरात धातुघटकांची घनरचना आहे; पोकळता नाही. घट्ट, बांधिल, कसलेले शरीर म्हणजे उत्तम संहननयुक्त शरीर होय.
योग्य प्रमाणात घट्ट व पिळदार स्नायू, दृढ अस्थिधातू, बळकट सांधे, उत्तम स्थितीतील रक्तधातू असणार्‍या शरीराला सुसंहत शरीर म्हटले जातेे. जेवढे शरीर संहनन तेवढी व्यक्ती अधिक बलवान होय.
ज्या व्यक्तीमध्ये मांसधातू संतुलित प्रमाणात असतो, तसेच इतर धातूंचे संगठन व्यवस्थित असते, सर्व इंद्रिये प्राकृत असतात अशा व्यक्तीचे आरोग्यही उत्तम असते. अशा व्यक्तीना आजार झाला तरी ते कष्टप्रद नसतात. थोडक्यात उत्तम सुडौल बांधा म्हणजेच उत्तम शरीर संहनन. शरीरात रस, रक्त, मांस, मेद, अस्थी हे धातू योग्य प्रमाणात व निरोगी अवस्थेत असणे आवश्यक आहे.
मेद धातू वाजवीपेक्षा वाढला तर शरीर बेढब होते व हाच धातू प्रमाणापेक्षा कमी होणेही आरोग्याच्या दृष्टीने हानीकारक होय. त्यामुळे सुडौल बांध्याची इच्छा असणार्‍यांनी इतर धातूंचे पोषण होण्याबरोबरच मेदधातूसुद्धा शरीरात योग्य ठिकाणी उचित प्रमाणात असावा यासाठी प्रयत्नरत असावे. संतुलित आहाराबरोबर त्या-त्या धातूंच्या पोषणासाठी विशिष्ट असा आहार सेवन करावा.
रक्तधातूपोषक आहार ः काळ्या मनुका, डाळिंब, खजूर, अंजीर, द्राक्षे तसेच गूळ-शेंगदाणे, बदाम, पालक, गाजर, लालमाठसारख्या भाज्या इत्यादी. औषधी द्रव्ये ः शतावरी, सारिवा वगैरे. मांसधातूपोषक आहार ः खारिक, बदाम, दूध, लोणी, पंचामृत, उडदाची डाळ, कोहळ्यापासून तयार केलेली खीर, पेठा, मुगाचे लाडू इत्यादी. शतावरी, अश्‍वगंधा, विदारीकंद, आवळा, बलासारखी औषधी द्रव्ये. मेदधातूपोषक आहार ः दूध, लोणी, रव्याची खीर, तांदळाची खीर, लाडू यांसारखे पदार्थ खावेत. सुबद्ध, बळकट हाडांसाठी/सांध्यांसाठी- दूध, तूप, लोणी, पंचामृत, गव्हाचा शिरा, खारीक, बदाम, डिंकाचे लाडू, मेथीचे लाडू इत्यादी खावेत.
योग्य आहार, रसायनद्रव्यांचे सेवन करावे. आपले पचन व्यवस्थित होत आहे ना याकडे लक्ष द्यावे. वेळच्या वेळी भूक लागत आहे ना ते पाहावे. मलमूत्र विसर्जन व्यवस्थित, लक्षणारहित होते ना याचीही काळजी घ्यावी. अकंदरीत शरीर-मन उत्साही-प्रसन्न आहे याकडे लक्ष द्यावे. त्याबरोबर नियमित व्यायाम करण्याने बांधेसुद शरीर लाभते.
बांधेसुद शरीरासाठी ‘अभ्यंग’ खूप महत्त्वाचे आहे. आयुर्वेदिक औषधांनी संस्कारित तेलाने शरीराचे मालीश केल्याने अतिरिक्त मेद (चरबी) झडते व मांसधातूंना एक टोनिसिटी येते. अभ्यंगाने सप्तधातूंचे मुख्यतः मांस, मेद व अस्थीधातूचे पोषण होते व शरीर दृढ होते.
पिंडस्वेदानेही शरीरचे संहनन होते. मेद जास्त असल्यास उटण्याचा वापर करावा. याने त्वचेखालील अनावश्यक चरबी हळूहळू कमी होऊ लागते व शरीराला योग्य आकार येण्यास मदत होते.
वयाच्या तिशीनंतर शरीरयष्टी टिकून राहण्यासाठी शास्त्रोक्त पद्धतीने शरीरशुद्धी म्हणजे पंचकर्माद्वारे शरीर शुद्ध करून घ्यावे. हार्मोन्सच्या गोळ्या खाल्ल्यानेही शरीराचा आकार बिघडू शकतो. गर्भाशय व पाळीच्या तक्रारी सुरू होतात. शरीर बेढब होऊ लागते. या प्रकारचा कोणताही त्रास असल्यास दुर्लक्ष न करता वैद्याचा सल्ला घ्यावा.
बाळंतपणानंतर सुडौलपणा जाऊ नये यासाठी तेल लावणे, धुरी देणे, पोटाभोवती पट्टा बांधणे हे सर्व उपाय करावेत. व्यायाम शरीर संहननासाठी अतिशय महत्त्वाची क्रिया आहे. व्यायामाने शरीरसंहनन उत्तम होऊन मांसधातू बळकट, संधी व अस्थी दृढ तसेच प्रमाणशीर मेदधातू यांचा लाभ होतो. प्रत्येक अवयव रेखीव व पीळदार दिसतात.
बांधेसुद शरीरासाठी काही आसने-
ताडासन ः ताडासनामध्ये वर नेलेले हात एकमेकांत अशा प्रकारे गुंफावे की हाताचे तळवे आकाशाकडे वळतील. वाढत्या वयात याच्या नियमित अभ्यासाने उंची वाढायला मदत होते. शरीराचा समतोल चांगला राहण्यास मदत होते. नियमित अभ्यासाने चालणे सुबक होते. याने पोटाच्या स्नायूंना ताकद मिळते व पोटातील विविध अवयव खाली सरकण्यापासून प्रतिबंध होतो. अर्थात याने शरीराचा बांधा सुडौल राहण्यास मदत होते.
शलभासन ः म्हणजेच टोळासारखे. याच्या अभ्यासाने कंबर व पोटाचे स्नायू बळकट होतात. नितंबाच्या स्नायूंना ताकद मिळते. नितंब घट्ट व सुबक आकाराचे राहतात.
धनुरासन ः धनुष्याप्रमाणे. याच्या अभ्यासाने पोटाचे स्नायू ताणले गेल्याने पोटावरची अनावश्यक चरबी हळूहळू कमी होते व बांधा सुडौल होण्यास मदत होते. छातीच्या स्नायूंना ताकद मिळाल्याने स्तन शिथिल होण्यापासून प्रतिबंध होतो. याच्या नियमित सरावाने पाठीचा कणा लवचीक होतो. शरीराची ठेवण सुधारते.
सूर्यनमस्कार हाही सर्वांगसुंदर व्यायाम आहे. याच्या नियमित सरावाने बांधा सुडौल राहतो. कमीत कमी बारा सूर्यनमस्कार नियमित घालावे.
थोडक्यात, संतुलित आहार, उचित व्यायाम, योग्य जीवनपद्धती ही सुडौल बांध्यासाठी त्रिसूत्री आहे. याने आकर्षक शरीरयष्टीबरोबर निरामय आरोग्य प्राप्त होते. लठ्ठपणाच्या मागे धावण्यापेक्षा शरीर बांधेसूद, डौलदार बनवण्याचा प्रयत्न करूया.
