- मीना समुद्र
स्त्री ही धरणीचे गुण घेऊनच जन्माला येते आणि स्वनिर्मिती तिला जगण्याची आणि घरट्याची ओढ लावते. तिचं ते घरटं, खोपा, दगडमातीचं घर, गवत शाकारलेलं झोपडं किंवा लहानमोठा बंगला- काही असो; तिची नाळ त्याच्याशी जोडलेली असते. त्यात तिची पिल्लं नांदत असतात. त्यांच्या संगोपन-संवर्धनाची जबाबदारी ती अतिशय मायेनं, वत्सलतेनं निभावत असते. अशा या अनेक क्षेत्रांतल्या, विविधांगी कार्य करणार्‍या कर्तृत्वीनींचं कौतुक, त्यांचा सत्कार करण्याचा, त्यांना मानवंदना देण्याचा दिवस म्हणजे महिलादिन.
जगण्याची ओढ अशी
उडण्याचे वेड असे
घरट्याच्या लोभातही
गगनाचे भव्य पिसे
कविवर्य मंगेश पाडगावकर यांच्या जीवनेच्छेचं वर्णन करणार्‍या या ओळी. त्या वाचून वाटलं की स्त्रीजीवनाला या किती सार्थपणे तंतोतंत लागू होतात. स्त्री ही धरतीची लेक असते आणि ती स्वतः जन्मदात्रीही असते. त्यामुळे ती या धरणीचे गुण घेऊनच येते आणि स्वनिर्मिती तिला जगण्याची आणि घरट्याची ओढ लावते; त्याचा लोभ निर्माण करते. तिचं ते घरटं, खोपा, दगडमातीचं घर, गवत शाकारलेलं झोपडं किंवा लहानमोठा बंगला- काही असो; तिची नाळ त्याच्याशी जोडलेली असते. त्यात तिची पिल्लं नांदत असतात. त्यांच्या संगोपन-संवर्धनाची जबाबदारी ती अतिशय मायेनं, वत्सलतेनं निभावत असते. तिथल्या प्रत्येक नात्याचे रेशीमबंध ती मनःपूर्वक जपत असते. त्यांचे जतन ती करत असते. ती घरधनीण असते. घरातल्या कारभार्‍याची कारभारीण असते. दक्ष गृहिणी असते. आतिथ्य, नातेसंबंध जपण्याचा, वाढविण्याचा तिचा प्रयत्न असतो. आपल्यातून जन्मलेल्या जीवाचे जतन ती प्राणपणाने करते. गृहलक्ष्मी होऊन ऐश्‍वर्य देते, सरस्वती बनून बुद्धी देते आणि कधी संकटकाळात, कठीण प्रसंगी दुर्गा, काली बनून त्यांच्या पाठीशी ठामपणाने उभी राहते. कधी मुलगी, कधी बहीण, कधी पत्नी, कधी आई, वहिनी, काकी, मामी, आजी, पणजी अशा असंख्य रेशीमधाग्यांत ती गुरफटून जाते. या अनेकपदरी मोहमयी धाग्यात गुंतून जाते. कोशात गुरफटणार्‍या रेशीमकिड्यासारखी ती या मुलायम धाग्यात सर्वस्व झोकून देते आणि त्यात अडकतेही.
पण या सार्‍या मोहात, लोभात गुंतून-डुंबूनही तिला स्वत्वाची जाणीव कधीमधी होतेच. तिची स्वप्ने, तिच्या कल्पना, तिच्या भावना, तिची मते, तिचे विचार हे ती स्वाभाविक मार्दवामुळे किंवा जुळवून घेण्याचा स्वभाव वा शिकवणुकीमुळे सामंजस्याने मांडते. पण मनात उडण्याचे, मुक्तसंचाराचे, व्यक्त होण्याचे विचार हे तिला अस्वस्थ करत राहतातच. मनाच्या अंतःस्थ गाभ्यात मुक्तपणानं विहरू इच्छिणारं पाखरू नीलाकाशात झेप घेण्यासाठी, निदान अंतराळात मुक्त, स्वच्छंद विहारासाठी आसुसलेलं असतं. रांधताना, भुकेले जीव तृप्त करताना आधी ती हाताचे चटके सोसते. सुसंस्कार करण्यासाठी धडपड करते. इंदिरा संतांनी म्हटल्याप्रमाणे-
एक दगड कष्टाचा
एक दगड काळाचा
एक दगड त्यागाचा
अशी तीन दगडांची चूल मांडून शिजवणारी तीच आणि शिजणारीही तीच होते. मग त्या गगनाचं पिसं तिला अधिकाधिक जडतं, बेचैन करतं. गगनाचं भव्य पिसं, ते मुक्तांगण नाना खेळ दाखवत तिला हाकारत-पुकारत असतं. त्यातलं एक मूठभर स्वतःचं आभाळ तिला हवं असतं. दुःखासाठी सांत्वनाचे, कष्टासाठी चार कौतुकाचे आणि सुखासाठी मायेचे निदान शब्द हवेसे वाटतात. तिच्या समंजसपणाचे, समर्पणाचे भान सासू, जाऊ, नणंद अशा नात्यांतून वजा होत असेल, तिची सतत हेटाळणी होत असेल आणि तिच्या जन्माचा सहचरही तिला साथ न देता त्यात सामील होत असेल तर तिचे दुःख तिने सांगावे कुणाला? माहेरची माणसेही तिच्यासाठी पारखी झालेली किंवा केली गेलेली. कोंडवाड्यात कोंडल्यासारखी तिची अवस्था होते. जीव गुदमरू लागतो. स्वत्व गोठून, पंख छाटून जातात. आणि आपले नियत कर्तव्यकर्म करण्यासाठी ती पाणी आणण्यासाठी विहिरीवर जाते तेव्हा तिच्याशीच ती हितगुज करते. लेखिका आणि कवयित्री वैशाली पंडित ‘विहिरीच्या काठी तेव्हा नांदायच्या लेकी’ या कवितेत म्हणतात ः
काळेशार डहुळले समंजस पाणी
खोल खोल तळ त्याचा पाहिला ना कोणी
काकणाची गाणी आर्त डोळ्यातील ओल
रहाटाला तहानेने बांधायच्या लेकी
आयुष्याच्या आसवांचे घोट ओंजळीत घेऊन, तहानलेल्या पोझ्याला ओठ भिडवून अगणित असोशीचे, संवादाचे क्षण एकमेकींशी सांधणार्‍या या ग्रामीण भागातल्या लेकीबाळी! पाणी, वीज, शौचालयं यांच्याही रोजच्या जीवनातल्या साध्या सोयीसुविधा नसणार्‍या. गरिबी, अन्नाची ददात, अंधश्रद्धा, अनावश्यक कर्मकांडं यांना तोंड देत घरातला छळ, व्यसनी नवर्‍याची मारहाण, शिवीगाळ सहन करत शेताभातात, गिरणी-कारखान्यांत काम करून आलेली तुटपुंजी पुंजीही काढून घेतली जायची अशा अवस्थेत जगणार्‍या. काळोखाची लक्तरं पांघरून अर्धनग्न स्थितीत दिवस कंठणार्‍या. मर्ढेकरांच्या शब्दात सांगायचे तर अशा स्थितीतही स्त्रिया हसतमुखाने संसार करतात, संसाराला हातभार लावतात.
बोंड कपाशीचे फुटे, उले वेचतांना ऊर,
आज होईल का गोड, माझ्या हाताची भाकर!
भरे भुईमूग-दाणा, उपटतां स्तन हाले,
आज येतील का मोड, माझ्या वालांना चांगले!
वांगी झाली काळी-निळी, काटा बोचे काढताना,
आज होतील का खुशी, माणसं गं जेवताना!
अशा आपल्या कुटुंबाचा, त्यांच्या सुखाचा विचार करणार्‍या. जिव्हाळा जपणार्‍या, माणुसकी जपणार्‍या, कष्ट हसत झेलणार्‍या…
स्त्रियांची अवहेलना सर्व जाती-धर्म-पंथांत आहे. स्त्रीची सर्जकशक्ती, तिची मातृत्वक्षमता हे तिचे सामर्थ्य आहे. त्यामुळेच ती प्राचीनकाळी पूजनीय मानली गेली आणि सर्वत्र मातृदैवते निर्माण झाली. त्यांची आदरसन्मानपूर्वक स्थापना आणि पूजाअर्चा घडू लागली. पण कालांतराने संततीसंगोपनाचे काम स्त्रीचेच हे पुरुषांच्या लक्षात आले. संततीचे अवलंबित्व आणि स्त्रियांना मिळणारा मान त्यांच्या अहंच्या आड येऊ लागला. शारीरिक बळात ते स्त्रियांपेक्षा जास्त असले तरी संयम, ममत्व, मृदुता, समंजसपणा, सामंजस्यवृत्ती ही स्त्रियांमध्ये जास्त दिसून येते. मध्ययुगीन काळात परकीय हल्ले आणि आपल्या मालकीच्या स्त्रियांवर परकीयांकडून होणारी जोरजबरदस्ती, बळजोरी, बलात्कार, त्यांना पळवून नेणे, गुलाम बनविणे आणि वाटेल तसा त्यांचा उपभोग घेणे हे पुरुषाच्या सहनशक्तीच्या पलीकडचे होते. त्यामुळे त्यांना बाहेर पडू न देता घरात डांबणे सुरू झाले. त्यांचे नखही दृष्टीला पडू नये अशी बुरखा, पडदाप्रथा अस्तित्वात आली. उंबर्‍याआड, स्वतःच्या घराच्या दाराआड स्त्री बंदिस्त झाली, पुरुषाची बंदिनी झाली. दासीसारखे तिला वागविण्यात येऊ लागले आणि पायपोसाची किंमतही काही ठिकाणी राहिली नाही. स्त्रियांची घुस्मट वाढली आणि पुरुषांचा अहं. आपणच मिळवते आणि घरादाराचे पालन-पोषण करणारे, त्यामुळे स्त्री घरात दबून राहू लागली. चूल-मूल, रांधा-वाढा, उष्टी-खरकटी काढा हेच तिचे जग बनले. तिची कलासक्तता, स्वातंत्र्याची ऊर्मी आणि कुठल्याही प्रकारे त्यांचे व्यक्त होणे थांबले. ‘बाबा वाक्यं प्रमाणम्’ अशी गुलामगिरी त्यांनी लादून घेतली. भारतात स्त्रियांनी शिक्षण घेणे, नोकरी करणे, घराबाहेर जाऊन कला जोपासणे ही अशक्य कोटीतली गोष्ट झाली. शिक्षणामुळे येणारी विचारशक्ती आणि स्वत्वाची जाणीवच कुंठित झाल्यामुळे पुरुषी वर्चस्व आणि त्यांची हुकूमशाही, दडपशाही वाढली. काही ठिकाणी स्फुल्लिंग चेतत होते, पण बहुतांशी अत्यंत करुणास्पद, घृणास्पद अशीच मानसिकता होती.
‘नको हा स्त्रियांचा जन्म!’ असे उद्गार सर्रास ऐकू येत आणि मुलगी झाली तर ते ओेझे वाटे. जन्मतःच तिच्या गळ्याला नख लावले जाई. मुलगा झाला की ‘वंशाचा दिवा’ म्हणून उत्सव साजरा होई. आजही ही मानसिकता समाजात आढळून येते. तंत्रज्ञानामुळे गर्भलिंग निदानात मुलगी होणार असल्यास तो काढून टाकण्यात येतो. कायद्याने याला बंदी असली तरी लपूनछपून हे कार्य चालू आहे आणि लोभी डॉक्टर्सही यात सहभागी होतात. अशीच एक कथा ऐकली होती. पंजाबातील एका गावात एका स्त्रीला तिसर्‍या वेळी मुलगी झाली तेव्हा ‘तिचं तोंडही न पाहता, पोलिसांना कळू न देता तिचा काय तो ‘निपटारा’ करूनच घरी ये’ असं त्या स्त्रीला सांगितलं गेलं. तेव्हा तिने त्या तीन दिवसांच्या बालिकेला भर कडाक्याच्या थंडीत रात्रभर घराबाहेर उघड्या खाटेवर ठेवलं की ज्यामुळे थंडीत गारठून ती मरून जाईल. दुसर्‍या दिवशी सकाळी पाहते तर मुलगी काळीनिळी पडली होती पण श्‍वास मंद चालू होता. तेव्हा तिने मनाशी निश्‍चय केला की माझी ही बाळी एवढ्या थंडीला-मरणाला तोंड देऊनही जिवंत राहू शकते तर मी आपल्या पतीशी का नाही लढू शकत?
अमृता प्रीतम यांनी स्त्री-व्यथा वर्णन करणार्‍या अनेक कथा लिहिल्या आहेत. त्यातली एक तर अंगावर शहारे आणणारी आणि लज्जेने मान खाली घालायला लावणारी. उत्तर प्रदेशात एक प्रथा आहे- मुलीचा होऊ घातलेला नवरा विवाहापूर्वी ती शुद्ध आहे की नाही हे पाहतो. कौमार्यभंग केल्यावर रक्ताचे डाग पडलेला कपडा बाहेर बसलेल्या ज्येष्ठ लोकांसमोर मिरवला जातो. विजयी वीरासारखा त्याचा पुरुषार्थ आणि त्या मुलीच्या अब्रूची लक्तरे मिरवून झाल्यावर ती मुलगी लग्नाला योग्य ठरते. किती घृणास्पद हा प्रकार! पूर्वीची स्वयंवर प्रथा मात्र बुद्धिमान, शीलवान, सौंदर्यवती, तिचा आदर करणारी होती. अलीकडच्या लेखिका नीलम माणगावे यांच्या एका कथेत स्त्रियांची व्यथा मांडली आहे. स्त्रियांची ही दुःस्थिती जाणणारी, म्हशीची धार काढणारी एक ग्रामीण, खेडवळ, अशिक्षित स्त्री तिला म्हणते, ‘माणसापरीस तुजं बरं हाय बाई! लगीन न्हाई, न्हवरा न्हाई, कसला जाच नाही, काच नाही. बाई माणसापरीस तुजं बरं आपलं. पण बरं तरी कसलं? दूध देतीया तवर गोठ्यात जागा. उद्या भाकड झाल्यावर काय?’ माणसाचे तेच प्राण्याचे, पण स्त्रीजातीचे हे भोग.
क्षणाची पत्नी अन् अनंत काळची माता असणारी स्त्री पुढे पाळण्याची दोरी किती लांबवायची हे स्वतःचं स्वतःच ठरवू लागली. जोडीदाराची संमती असेल तर उत्तमच, नाहीतर निर्णय घेण्याचं स्वातंत्र्य तिनं मिळवलं. हे झालं शिक्षणामुळे. म. ज्योतिबा आणि सावित्रीबाई फुले यांच्या खडतर वाटा तिच्यासाठी नंतर हिरवळ होऊन गेल्या. यंत्रयुगात संयुक्त कुटुंबपद्धती अस्तित्वात आली आणि एकत्र कुटुंबात होणारी तिची कुचंबणा थांबली. स्वतंत्र विचाराने स्व-तंत्राने तिला जगता येऊ लागले. याचे फायदे-तोटे सहन करण्याची ताकद ती कमावते आहे, अजमावते आहे. घरसंसार आणि त्यासाठी लागणारी कमाई करण्यासाठी जीवतोड मेहनत करते आहे. नैतिकतेचे सामर्थ्य, सुसंस्कारांचे बळ आणि तिचा आत्मनिर्धार तिच्या पंखांना बळ नि तिच्या स्वप्नांना अवकाश देत आहे.
कोणी अडविले तर पद्मा गोळे यांच्या शब्दांत सांगते आहे ः
नाही मी नुसती मादी,
मी माणूस आधी म्हणून
आम्ही कुलीनांच्या कन्या
नका जाऊ कोणी वाटे
हिरव्या काकणात आहे
गुप्त तलवारीचे पाते
म्हणा कळ्या या जाईच्या
परी मायभूमीसाठी
करू हातांचीही ढाल
बाळ बांधूनिया पाठी
झाशीची राणी लक्ष्मीबाई, महाराणी येसूबाई, ताराबाई, अहिल्याबाई यांच्यासारखा तलवारबाजी, घोडदौडीचा काळ आता राहिला नाही. पण या तंत्रयुगाची आव्हाने त्याहून मोठी. ‘सातच्या आत घरात’ ही संकल्पना केव्हाच मागे पडली आहे. स्त्री-पुरुष असा भेदभाव वस्त्रालंकाराद्वारे व्यक्त होतो. शरीरयष्टीत, शारीरिक बळात फरक असतोच. बराच काळ स्त्रीला घराबाहेर राहावे लागल्याने घरच्यांची व्यवस्था, मुलांचे संगोपन योग्य प्रकारे होत आहे का? स्वतःचे आरोग्य, शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्य जपले जात आहे का? हा प्रश्‍नच आहे. तंत्रज्ञानाच्या सोयीसुविधांमुळे चिंतामुक्तता, तेवढीच चिंताग्रस्तताही आली आहे. रात्री-अपरात्रीच नव्हे तर दिवसाढवळ्याही स्त्रियांवर अन्याय, अत्याचार होत आहेत. ‘निर्भया’सारखी प्रकरणे घडत आहेत. खून, जाळणे असे प्रकार भरदिवसा घडत आहेत. कोवळ्या कळ्या चिरडल्या जात आहेत. बालवयापासून वृद्धांपर्यंत कुणाचीही विकृत मानसिकतेपायी शिकार होत आहे. गुन्हेगारांना त्वरित शासन न केल्याने विकृती फैलावत आहेत. स्त्रियांनी निर्भय होऊन अन्यायाला वाचा फोडायला हवी आणि अत्याचाराविरुद्ध उभे ठाकायला हवे. स्त्रियांच्या मुक्तीचा अर्थ गौरी दैशपांडे यांच्या शब्दांत सांगायचा तर ‘काय करायचं आणि काय नाही हे स्वतःच्या बाबतीत ठरविण्याची मुभा स्वतःला असणं.’ अशी मुक्ती स्त्रियांना खूप मोल देऊन मिळाली आहे. स्वतःतील संवेदनशीलता, समंजसपणा, सहनशीलता, संयम, धैर्य, नम्रता, दानत, जिद्द, सर्जनशीलता, करुणा, वत्सलता, समर्पण, दक्षता अशा गुणांच्या जोरावर तिने विकासाची अनेक क्षेत्रे पादाक्रांत केली आहेत आणि करत आहे. पहिली एवरेस्टविजेती दिव्यांग भारतीय महिला अरुणिमा सिन्हाने दिव्यांगांसाठी स्कूल सुरू केले. आय.पी.एस.चा मान मिळवणार्‍या किरण बेदी यांनी तिहार येथे कैद्यांसाठी मानवतापूर्ण सुधारणा केल्या. ‘रॅमन मॅगसेसे’ पुरस्काराच्या त्या मानकरी आहेत. मलाला युसुफझाई ही स्त्री-शिक्षणासाठी झटणारी युवती तिच्यावर प्राणघातक हल्ला झाला तरी डगमगत नाही. स्वतःचेच नाही तर इतरांचेही जीवन ज्ञानज्योतीने उजळू पाहणार्‍या या स्त्रिया. गेल्या वर्षी प्रजासत्ताकदिनी १२ तासात पाच गड चढणारी ६-७ वर्षांची हर्षिती भोईर म्हणजे चिकाटी आणि जिद्दीची बालपावलं. परवाच्या बातमीप्रमाणे भारतीय वंशाची वैज्ञानिक नासाची इंजिनिअर डॉ. स्वाती मोहन यांनी सूक्ष्म जीवजंतूंचा अभ्यास करणारं रोवर यानाच्या लँडिंग सिस्टिमचं यशस्वी नेतृत्व केलं. अशा अनेक क्षेत्रांतल्या, विविधांगी कार्य करणार्‍या कर्तृत्वीनींचं कौतुक, त्यांचा सत्कार करण्याचा, त्यांना मानवंदना देण्याचा दिवस म्हणजे ८ मार्च- महिलादिन. रिक्षा, बस, टॅक्सी, रेल्वे, पोलीस, पोस्ट, सैन्य, राजकारण, विज्ञान, शिक्षण, नर्गिंग, डॉक्टरी, वकिली, पत्रकार, अग्निशमन असं कोणतंही क्षेत्र महिलांसाठी आता अस्पर्श राहिलेलं नाही. अंटार्क्टिका, अंतराळ यान यावरही त्यांनी ताबा मिळवला आहे. संरक्षक दलातही मोठ्या पदावर विराजमान झाल्या आहेत. त्यांचा, त्यांच्या कार्याचा विसर न व्हावा यासाठी हा दिवस महिलादिवस. त्यांच्या शक्तिसामर्थ्याचे, आत्मसामर्थ्याचे दर्शन जगाला व्हावे आणि अबलांनी त्यावरून बोध घेऊन सबला व्हावे, सक्षम व्हावे आणि समाज आणि देशाची मान उन्नत करावी म्हणून हा दिवस. मही म्हणजे पृथ्वी. तिच्यासारख्याच क्षमाशील, महान या महिला.
महिलांच्या, स्त्रियांच्या व्यथा-कथा जाऊन, जाणून त्यांच्या सफलतेचा इतिहास माहीत व्हावा, रचला जावा आणि सन्मानपूर्वक त्यांना आदरांजली वाहावी. त्यांच्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त करावी आणि त्यांच्या सत्कार्यासाठी सदैव शुभेच्छा देऊन त्यांना वंदन करावे आणि ८ मार्च हा दिवस आनंदाने साजरा करावा. अमेरिकन स्त्री-कामगारांनी अन्यायाला वाचा फोडून मतदानाचा हक्क, पगारवाढ, कामाच्या ठिकाणची सुरक्षितता अशा गोष्टी मिळवल्या, त्याची आठवण या महिलादिनी काढावी आणि सर्व मानवी समाजाचेच मातृहृदयाने शुभ, कल्याण चिंतावे असा हा दिवस ८ मार्च! जगण्याची ओढ आणि गगनाचे भव्य पिसे लावणारा!!
