दोन वेळा आयत्यावेळी रद्द झालेले गगनयानचे चाचणी उड्डाण तिसऱ्यावेळी मात्र पूर्ण यशस्वी ठरले. भारतीय अवकाश संशोधनाने घेतलेली ही एक नवी झेप म्हणावी लागेल. अवकाश संशोधनाच्या क्षेत्रामध्ये आजवर भारताने आजवर केलेली प्रगती स्तीमित करणारी आहे. ज्या काळात भारताला एक मागास, विकसनशील देश म्हणून पाहिले जात होते, त्या काळात विक्रम साराभाई, डॉ. होमी भाभा यासारख्या द्रष्ट्या संशोधकांनी तत्कालीन नेत्यांना संशोधनाच्या महत्त्वपूर्ण नवनव्या दिशा दाखवल्या. त्यामुळेच अणूऊर्जेपासून अवकाश संशोधनापर्यंत भारत एवढी मजल मारू शकला. ‘इस्रो’मधील उच्च दर्जाच्या कार्यसंस्कृतीवर आजवरच्या मंगळ, चंद्र आणि सूर्याच्या मोहिमांनी मोहोर उठवली आहेच. गगनयान हा त्याच्या शिरपेचातील आणखी एक मानाचा तुरा आहे. सन 2040 पर्यंत चंद्रावर मानवयुक्त अवकाशयान पाठविण्याचा संकल्प भारताने रचला आहे. गगनयान हे त्यासाठीच विकसित केले जात आहे. मानवयुक्त अवकाशयानासंदर्भातील सर्व टप्पे जर भारताला यशस्वीपणे पार पाडता आले, तर लवकरच आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकासारखे किंवा चीनने अलीकडेच तयार केलेल्या स्वतःच्या अशा अंतराळस्थानकासारखे अंतराळात स्वतःचे कायमस्वरूपी भारतीय अंतरिक्ष स्टेशन हे स्वतःचे अंतराळस्थानक निर्माण करणेही भारताला शक्य ठरेल. ह्या सगळ्या पुढील योजनांमुळेच गगनयानला महत्त्व आहे. प्रगत देशांनी चंद्रावर मानव उतरवला त्याला कित्येक दशके लोटली आहेत, तरीही गगनयानसारख्या मोहिमांवर अब्जावधी रुपये का खर्च केला जात आहे, असा प्रश्न जर कोणाच्या मनात असेल, तर आज अवकाश संशोधनाच्या क्षेत्रामध्ये जी प्रचंड स्पर्धा चालली आहे ती पाहता भविष्यात अशा मोहिमा अपरिहार्य ठरतील हे स्पष्ट दिसते आहे. पृथ्वीपलीकडील ग्रहांवर वसती करण्याच्या दिशेने मानवी हालचाली सुरू आहेत. विशेष म्हणजे अवकाश संशोधन हे आज केवळ विविध देशांच्या सरकारी मोहिमांपुरते सीमित उरलेले नाही. एलॉन मस्कसारख्यांच्या स्पेसएक्ससारख्या बलाढ्य खासगी कंपन्या ह्या क्षेत्रामध्ये उतरलेल्या आहेत आणि नासासारख्या संस्थांच्या खांद्याला खांदा लावून उभ्या आहेत. त्यामुळे महासत्तेकडे वाटचाल करणारा भारत ह्या क्षेत्रातही मागे राहून चालणार नाही. त्यामुळेच गगनयानचे यश महत्त्वाचे आहे. शनिवारी आधी खराब हवामानामुळे, नंतर शेवटच्या क्षणी तांत्रिक दोष उद्भवल्यामुळे गगनयानचे उड्डाण ऐनवेळी स्थगित करावे लागले, परंतु तिसऱ्यांदा जे उड्डाण झाले ते यशस्वी तर झालेच, शिवाय त्यानंतर त्यातील अंतराळयात्रींना सुरक्षित पृथ्वीवर परत आणण्यासाठी असलेल्या क्रू एस्केप सिस्टमची चाचणीही यशस्वी ठरली. प्रत्यक्ष अंतराळयात्री ज्या यानात असतील ते समुद्रात उतरवले गेले आणि भारतीय नौदलाच्या जहाजांनी दहा मिनिटांच्या आत ते शोधूनही काढले. म्हणजेच भविष्यात जेव्हा प्रत्यक्ष मानवी अंतराळवीर ह्या गगनयानात बसून अंतराळात झेपावतील, तेव्हा गरज भासल्यास आपत्कालीन स्थितीत किंवा मोहीम फत्ते केल्यानंतर त्यांना सुरक्षित पृथ्वीवर माघारी आणण्याची क्षमताही आपल्यापाशी आहे हे ह्या पहिल्या चाचणीने सिद्ध झाले आहे. गगनयानसंदर्भातील अशाच दोन तांत्रिक चाचण्या पुढच्या वर्षीही होणार आहेत. ह्या सर्व चाचण्या यशस्वी ठरून जेव्हा हे यान प्रत्यक्ष मानवी अंतराळवीरांना अवकाशात नेण्यासाठी सज्ज होईल तेव्हा तीन अंतराळवीरांना पृथ्वीपासून चारशे किलोमीटर उंचीवर तीन दिवस वास्तव्य करून नंतर सुखरूप पृथ्वीवर परत आणले जाणार आहे. त्यासाठीची लाईफ सपोर्ट सिस्टम, पृथ्वीसदृश्य वातावरण यानात निर्माण करणे, आपत्कालीन यंत्रणा, अंतराळयात्रींचे प्रत्यक्ष प्रशिक्षण ह्या सर्व गोष्टी टप्प्याटप्प्याने हाती घेतल्या जाणार आहेत. ज्या एलएमव्ही 3 प्रक्षेपकाद्वारे गगनयान अंतराळात सोडले जाणार आहे, त्यामध्ये तर इस्रोचा हातखंडा आहेच. सॉलीड, लिक्वीड आणि क्रायोजेनिक अशा तिन्ही प्रकारच्या तंत्रज्ञानांचा अवलंब त्यात करण्यात आला आहे. अनेक यंत्रणा, उपयंत्रणा यांच्या विकासासाठी स्वदेशी तंत्रज्ञान यात वापरण्यात आले आहे आणि खासगी क्षेत्राचाही चंंद्रयानप्रमाणेच ह्यामध्येही सक्रिय सहभाग आहे. त्यामुळे अवकाश संशोधनक्षेत्रातील ही आत्मनिर्भरता महत्त्वाची आहे. कालच्या चाचणीतून इस्रोच्या गगनयान मोहिमेतील अनेक क्षमता सिद्ध झाल्या. उड्डाणावेळी काही दोष आढळल्यास उड्डाण थांबवणारी स्वयंचलित यंत्रणा, आढळलेला दोष कमीत कमी वेळेत दूर करून पुन्हा उड्डाणास सज्ज होण्याची आणि अगदी पाठ्यपुस्तकाबरहुकूम म्हणाव्यात अशा मोहिमा यशस्वी करण्याची क्षमता हे सगळे परवाच्या पहिल्या चाचणीत दिसून आले. पुढील चाचण्यांअंती जेव्हा हे गगनयान आपल्या प्रत्यक्ष उड्डाणासाठी सज्ज होईल, तेव्हा भारताच्या अवकाशसंशोधनक्षेत्रातील सामर्थ्याला कैक पटींनी पुढे नेईल यात शंका नाही.
