क्षणचित्रं… प्राणचित्रं…
- प्रा. रमेश सप्रे
एकूण काय, हातानं लिहिलेलं पत्र आता दुर्मीळ झालंय. अनौपचारिक किंवा नातेवाइकांना पत्र लिहिणं मोबाईल युगानंतर जणू कालबाह्य झालंय. मॅसेजीस अन्‌ चॅटिंगच्या व्हर्च्युअल डिजिटल युगात हातानं लिहिलेली उबदार पत्रं हवीतच कशाला नि कुणाला? खरं ना?
“ही कोणती कोड लँग्वेज (सांकेतिक भाषा) आहे- क. लो. अ. हे वि.?” आठवीतल्या विराजची जिज्ञासा त्याच्या अशा प्रश्नातून व्यक्त होत असे. उत्तर मात्र नेहमी आजोबाच द्यायचे. कारण त्यांचे वाचन, चिंतन नि जीवनाचा अनुभव. यावेळीही त्यांनी विराजच्या जवळ जाऊन त्याच्या शंकेचे निरसन केले. “अरे, ही कोड लँग्वेज नाही तर शब्दांची आद्याक्षरे (पहिली अक्षरे) घेऊन बनलेला तो एक शब्द किंवा शब्दप्रयोग (एक्स्प्रेशन) आहे. जसा ‘इस्रो’ (आयएसआरओ) म्हणजे इंडियन स्पेस रिसर्च ऑर्गनायझेशन- भारतीय अवकाश संशोधन संस्था. अशा शब्दांना इंग्रजीत ‘ॲक्रनिम्‌’ म्हणतात.”
“मग ‘क. लो. अ. हे वि.’ हे कोणत्या संस्थेचं नाव आहे का?” यावर सुस्कारा टाकत मंद हसत आजोबा म्हणाले, “विराज, ही इस्रोसारखी संस्था नाही रे! पण तसे पाहिले तर तशी ती अनौपचारिक संस्था आहेही. ‘होती’ म्हणणं जास्त योग्य ठरेल.” नंतर आजोबांनी संथपणे सांगायला सुरुवात केली. त्यावेळी इतरांचे कानही टवकारले.
पूर्वी कौटुंबिक पत्रलेखन ही एक संस्थाच होती. प्रत्येक कुटुंब ही त्या संस्थेची शाखाच असायची. कोणीही व्यक्ती बाहेरगावी जाणार असेल तर पोचल्यावर पत्र पाठवा किंवा पाठव अशी घरातल्यांची विनंतीवजा आज्ञाच असायची, नि या आज्ञेचे पालनही इमानेइतबारे केले जाई. असो.
अशा पत्रांचे तीन भाग असायचे. आरंभी मायना, मध्ये मजकूर, तर शेवटी क्षेमकुशल म्हणजे खुशालीची (खुशहाली) देवघेव. मोठी मंडळी, उदा. सुनेचे वडील हे जावईबापूंच्या वडिलांना (व्याह्यांना) पत्राच्या शेवटी आवर्जून लिहीत- ‘क. लो. अ. हे वि.’ म्हणजे ‘कळावे, लोभ असावा हे विनंती.’ त्या शब्दात एक कळवळा, एक उमाळा असे. लोभाचा अतिरेक वाईट. पण वस्तूबद्दल हे लोभ नसणे ठीक आहे, पण व्यक्तीमध्ये मात्र परस्पर संबंधात लोभ (प्रेम, आपुलकी) असावा ही अपेक्षा असायची, ती योग्यच असायची.
- नात्यातील आदरभावना, जवळीक लक्षात घेऊन मायना असायचा. उदा. आजी-आजोबांना ‘तीर्थरूप’ म्हटले जाई. काका-काकी, मामा-मामी यांना ‘ती.स्व.’ म्हणजे ‘तीर्थस्वरूप’ असे संबोधले जाई. मुलांना आरंभी ‘चिरंजीव’ लिहून नंतर अ. आ. म्हणजे अनेक आशीर्वाद असे लिहिले जाई.
- पत्राचा शेवटही नातं, वय, अधिकार यांचा विचार करून केला जाई. पत्र हा एक सेतू असे. दोन मनांना जोडणारा. पण तो कुटुंबापुरताच मर्यादित नसे. घरातील सर्व व्यक्तींना उद्देशून लिहिल्यानंतर छोट्या बाळाला गालगुच्चा, तर जरा मोठ्या मुला-मुलींना डोक्यावर हलकी टपली किंवा टप्पल. एवढेच नव्हे तर पाळीव कुत्रा ‘मोती’, मांजर ‘मनू’, पिंजऱ्यातला पोपट ‘मिठू’, गोठ्यातील तांबू किंवा कपिला गाय यांचीही ‘खबर’ घेतली जाई. एवढेच नव्हे तर घरातील नोकर, स्वयंपाकीणबाई, मोलकरीण, दूधवाले काका अशांचीही विचारणा केली जाई. पूर्वी म्हणजे 50-60 वर्षांंपूर्वी एकत्र कुटुंब (जॉईन फॅमिली) असायचे. बाहेरच्या जोडलेल्या मंडळींशी ऋणानुबंधाची नाती असायची. शेजारपाजारच्या व्यक्तींची दखल किंवा विचारपूस केली जाई. एकूण आधीच्याच संयुक्त कुटुंबाचा विस्तारित परिवार बने. याचे प्रतिबिंब जिव्हाळ्याच्या पत्रलेखनात दिसून येई. असो.
- ज्ञानोबादी भावंडांच्या जीवनात त्यांना योगीराज चांगदेवांनी पाठवलेल्या कोऱ्या पत्राला खूप महत्त्वाचं स्थान आहे. ज्ञानेश्वरांना पत्र लिहिताना नमस्कार करायचा की वयानं लहान म्हणून त्यांना आशीर्वाद द्यायचा याचा निर्णय न झाल्यानं चांगदेवांनी कोरा कागद पाठवला. त्या पत्रात मुक्ताईला ‘कोरा चांग्या’ दिसला, निवृत्तीनाथांना चांगदेवांचं स्वच्छ मन दिसलं, तर ज्ञानोबांनी त्या कागदावर पासष्ट ओव्या लिहून चांगदेवांना (नि आपल्यालाही) शुद्ध अध्यात्माचा उपदेश केला- चांगदेव पासष्टी!
- पत्रलेखनाचा इतिहास मोठा रंजक आहे. कृष्णाला रुक्मिणीनं पाठवलेलं पत्र हे पहिलं प्रेमपत्र समजलं जातं. कारण यात आपलं ‘हरण’ करण्याची (पळवून नेण्याची) सगळी योजना रुक्मिणीनं तपशीलवार कळवली होती. त्याप्रमाणे घडलं हे विशेष. (सहज जाता जाता- सीतेचंही रावणानं हरण केलं होतं, ज्याला निमित्त एक मायावी सुवर्णमृग म्हणजे सोन्याचं ‘हरण’ हेच घडलं होतं. आजकाल ‘हरण’ होत नाही तर ‘अपहरण’ होतं. कालाय तस्मै नमः।)
- ज्यावेळी साक्षरता अगदी कमी होती त्यावेळी सासरी आलेल्या तरुण मुलीला साहजिकच घरची सय (आठवण) यायची. पत्र लिहिणं, ते पाठवणं, ते वाचलं जाणं साऱ्या गोष्टी अशक्य होत्या. म्हणून या सासुरवाशिणी आपल्या घरी पत्र पाठवायच्या- शब्दपत्र नव्हे तर भावपत्र. तेही गाण्यातून. उदा.- ‘घाल घाल पिंगा वाऱ्या माझ्या (या सासरच्या) परसात, माहेरी जा सुवासाची कर बरसात रे!’ किंवा ‘माझिया माहेरा जा रे पाखरा’ हेही असं पत्रच होतं. मेघाला दूत बनवून आपल्या प्रेयसीला निरोप (पत्र) पाठवणं यात कालिदासाच्या कल्पनाशक्तीचा तसेच प्रतिभेचा साक्षात्कार होता. ‘मेघदूत’ वाचून धन्य झालेली वेडी मंडळी अनेक आहेत. ‘कबूतर जा जा जा’ म्हणत कबुतराच्या चोचीतून प्रियकर-प्रेयसी एकमेकांना प्रेमपत्र पाठवत. तर राजघराण्यातील मंडळी पाळलेल्या नि खास प्रशिक्षण दिलेल्या घार, ससाणा (बाज) यांसारख्या पक्ष्यांच्या पायातून चिठ्ठी म्हणजे पत्र-संदेश पाठवत.
पेशवाईत राघोबादादांनी गारद्यांना नारायणरावांना ‘धरावे’ अशी आज्ञा करणारे चिठ्ठीवजा पत्र लिहिले होते. राघोबादादांच्या पत्नी आनंदीबाई यांनी मध्येच ते पत्र पाहून त्यात ‘धरावे’ असं लिहिलं असताना ‘मारावे’ असा बदल केल्यामुळे नारायणराव पेशवे मारले गेले असं म्हटलं जातं. तेव्हापासून मराठी भाषेत ‘ध’चा ‘मा’ करणे असा वाक्‌‍प्रचार आला.
- काही वर्षांपूर्वी प्रसिद्ध असलेले एक विनोदी लेखक या प्रसंगाचा उल्लेख करून म्हणत ः हल्ली ‘ध’चा ‘मा’ करणे सकाळी ‘ध’नंजयला लिहिलेले पत्र संध्याकाळी ‘मा’धवला देणे. हल्लीच्या भाषेत याला बॉयफ्रेंड बदलणं म्हणतात. असो.
एकूण काय, हातानं लिहिलेलं पत्र आता दुर्मीळ झालंय. अनौपचारिक किंवा नातेवाइकांना पत्र लिहिणं मोबाईल युगानंतर जणू कालबाह्य झालंय. मॅसेजीस अन्‌ चॅटिंगच्या व्हर्च्युअल डिजिटल युगात हातानं लिहिलेली उबदार पत्रं हवीतच कशाला नि कुणाला? खरं ना?
