क्लेअर मेंडोन्सा ः एक दुर्लक्षित कलाकार

• रामदास केळकर

विशेष म्हणजे जो 1954 पासून ‘फिल्मफेअर’ पुरस्कार म्हणून ओळखला जाऊ लागला, तो पूर्वी ‘क्लेअर पारितोषिक’ म्हणून ओळखला जायचा व ती क्लेअर होती गोव्याची होतकरू महिला पत्रकार, लेखिका क्लेअर मेंडोन्सा.

गोव्यात राहणारे गोमंतकीय तसे भाग्यवान म्हणायला हवेत. येथे नैसर्गिक आपत्ती तशा कमीच. ज्या काही निर्माण होतात त्या मानवी समस्या. त्यातीलच एक म्हणजे दुर्लक्षित कलाकार. गोवा जरी ‘इफ्फी’चे कायमचे केंद्र असले तरी स्थानिक कलाकार- ज्यांनी महत्त्वाचे योगदान दिलेले आहे- त्यांना का बरे दुर्लक्षित केले जाते कळत नाही.

दिवाडी बेटाबद्दल तुम्ही ऐकून असाल. निसर्गाने संपन्न अशा या टुमदार बेटाला चित्रीकरणासाठी विशेष पसंती दिली जाते. अजूनही हे बेट कुठल्याच पुलाने जोडले गेलेले नाही म्हणून कदाचित इथले सौंदर्य टिकून आहे. या दिवाडी बेटाने अनेक संगीतकार, तियात्रिस्ट यांची मांदियाळी निर्माण केली आहे. दिवाडी बेटाबद्दल येथे जरूर सांगायला हवे. ओल्ड गोव्यातील फेरीसेवा सोडल्यास या बेटावर जाणारा अन्य मार्ग नाही. तेथील घरे पोर्तुगीज शैलीत बांधलेल्या विंटेज घरांनी नटलेली आहेत. इथले ‘बोदेंरा’ हा सोहळा तसेच पोतेकर यांचे फेस्त प्रसिद्ध असून कित्येकजण ते अनुभवण्यासाठी या बेटाला भेट देतात. चित्रीकरणासाठी तर हे बेट दिग्दर्शकांचे लाडके बनले आहे. ‘दीपावली’ या शब्दापासून ‘दिवाडी’ शब्द आलेला आहे. कोकणीत त्याचा अर्थ आहे लहान बेट. या बेटावरील लोकांचा उदरनिर्वाह पूर्वी शेतीवर व मासेमारीवर चाले.

या गावातील एक इंग्रजी लेखिका क्लेअर मेंडोन्सा ही एकेकाळी आपल्या लेखणीने मुंबई गाजवत होती. ती मूकचित्रपटांचे परीक्षण करत असे, तेही इंग्रजीतील ख्यातनाम ‘टाइम्स’ दैनिकामध्ये. तिचे लेखन त्याकाळी विशेष लोकप्रिय होते. परंतु अकस्मात तिचे निधन झाले. एक लेखिका हे जग सोडून जाते हा धक्का तिच्या जवळच्या लोकांना जरूर बसला असेल, म्हणून तर ‘टाइम्स’ने तिच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ तिच्या नावे एक पुरस्कार जाहीर केला आणि तो चंदेरी दुनियेतील कलाकारांसाठी विशेष बनला. तुम्ही म्हणाल, असा पुरस्कार ठेवणे यात नवल ते काय? पण मंडळी हा पुरस्कार नंतर ‘फिल्मफेअर’ म्हणून ओळखला जाऊ लागला आणि ही लेखिका मूळची गोमंतकीय आहे, हे अभिमानाने सांगावेसे वाटते.

विशेष म्हणजे जो 1954 पासून ‘फिल्मफेअर’ पुरस्कार म्हणून ओळखला जाऊ लागला, तो पूर्वी ‘क्लेअर पारितोषिक’ म्हणून ओळखला जायचा व ती क्लेअर होती गोव्याची होतकरू महिला पत्रकार, लेखिका क्लेअर मेंडोन्सा. परंतु पुरुषांची मक्तेदारी असलेल्या चित्रपटसृष्टीत क्लेअरच्या नावे ‘क्लेअर पुरस्कार’ निघावा हे काहींना जरा अतिच वाटले असावे. खरे तर गोवा हे कायमचे ‘इफ्फी’चे केंद्र असल्याने क्लेअरचे स्मरण येथील आयोजकांनी ठेवायला हवे होते. त्याकाळी ‘इव्हिनिंग न्यूज ऑफ इंडिया’ हे सायंदैनिक निघत असे. ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’चे ते भावंड. या दर्जेदार वृत्तपत्राला क्लेअर मेंडोन्सा 1933 ते 1953 दरम्यान चित्रपट परीक्षण लिहीत होत्या. एकप्रकारे त्या फिल्म परीक्षण करणाऱ्या पहिल्या पत्रकार होत्या असे म्हणायला हरकत नाही.

चित्रपट उद्योगातील सर्वात प्रतिष्ठित पुरस्कारांव्यतिरिक्त फिल्मफेअर पुरस्कार त्याच्या पुतळ्यासाठीदेखील प्रसिद्ध आहेत, ज्यांना अनेकदा ‘द ब्लॅक लेडी’ किंवा ‘द लेडी इन ब्लॅक’ असे संबोधले जाते. यात हात वर केलेल्या स्त्रीचे चित्रण केले आहे जसे की बोटांनी स्पर्श केला आहे. साधारणपणे ब्राँझपासून बनवलेला सुमारे पाच किलो वजनाचा आणि 46.5 सें.मी. उंच हा पुतळा मूळतः एनजी पानसरे यांनी ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’चे कला दिग्दर्शक वॉल्टर लँगहॅमर यांच्या देखरेखीखाली तयार केला होता. मात्र, या पुरस्कारांच्या 25 व्या वर्षी मूर्ती चांदीच्या, तर 50 व्या वर्षी सोन्याचे पुतळे पाहायला मिळाले.
क्लेअर मेंडोन्सा यांची घरची पार्श्वभूमी सुशिक्षित घराण्याची होती. त्यांचे वडील शिक्षणतज्ज्ञ होते. ते सेंट झेवियर मुंबईचे पदवीधर होते, तसेच हडफडे येथील सेंट जोसेफ माध्यमिक शाळेचे मुख्याधापक होते. त्या शाळेची इमारत 1937 साली खुली झाली होती. मुंबईतील सेंट झेवियर्समध्ये त्यांची कन्या शिकली. ती उपाध्यक्ष म्हणून फिल्म पत्रकार संघटनेवर निवडली गेली. इंग्रजीवर पकड व लेखनाची आवड असल्याने ‘टाइम्स’मधील चित्रपट परीक्षणाचा भाग ती लिलया उचलू शकली.
1939 साली पहिल्याच फिल्मफेअर पारितोषक समारंभाला हॉलिवूड अभिनेता ग्रेगरी पेक यांना सन्माननीय पाहुणे म्हणून आमंत्रित करण्यात आले होते. दुर्दैवाने कोलंबोहून त्यांचे उड्डाण उशिराने झाले आणि ते पुरस्कार सोहळ्यात सहभागी होऊ शकले नाहीत. पण पेक त्याच रात्री मुंबईतील वेलिंग्टन क्लब (जिमखाना) येथे मेजवानीला उपस्थित होते.

क्लेअर यांची चित्रपट परीक्षणे ज्यांनी वाचली त्यांना तिच्या रोखठोक लेखणीचा अनुभव असेलच. त्यात जर चांगले असेल तर ती कौतुकही करायची, परंतु पुढे खुशामतखोरांची संख्या वाढल्याने ती उद्विग्न झाली. दरम्यानच्या काळात तिचे निधन झाले. त्यांची लेखणी लोकांना खूप आवडायची. याकरिता त्यांची स्मृती म्हणून टाइम ग्रुपने ‘क्लेअर’ पारितोषिक असे नामानिधान करून या पारितोषिकाला उच्च दर्जा प्राप्त करून दिला. हेच पारितोषिक फिल्मफेअर पारितोषिक म्हणून 1954 सालापासून ओळखले जाऊ लागले. या पारितोषिकाची मूळ क्लेअर ही गोमंतकीय आहे व दिवाडी बेटावर तिचे वास्तव्य होते, हे नव्या पिढीला सांगायला हवे.