- रमेश सावईकर
आपण विचारी बनून, सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवून ‘स्वीकारात्मक’ व्हायला हवे तरच आपण व जग शांत, सुखी व समाधानी बनेल! कालक्रमण चालूच राहणार. माणसं येतील, माणसं जातील; जगाचं रहाटगाडगं चालूच राहील. आपण आपला भार तेवढा वाहावा अन्‌ सत्कर्म करीत सुखी बनावे.
माणसाला नेहमीच सुखी व्हावे असे वाटत असते. ‘आपण सुखी आहे’ असे तो केव्हाच म्हणत नाही. परिस्थिती कितीही पोषक असो, अनुकूल असो- मी सुखी आहे असं तो कधीच म्हणणार नाही. जे परमेश्वराने आपल्याला दिले किंवा आपल्यापाशी जे काही आहे त्यात तो कधीच समाधान मानीत नाही. म्हणूनच आपण सुखी नाही अशी बोचणी त्याच्या मनाला लागून राहते. सुख असो वा दुःख; ते मानण्यावर अवलंबून आहे!
‘सुख’ ही एक कल्पना आहे; किंबहुना मनाची एक काल्पनिक अवस्था आहे. जे आपल्याजवळ आहे त्याचे आपल्याला मोल नसते; आपल्यापाशी नाही तेच आपणाला प्राप्त व्हावे म्हणून धडपडत असतो. जे असाध्य आहे, जे सुदूर आहे ते मिळावे अशी त्याची तीव्र इच्छा असते. त्याला त्याचे मनच कारणीभूत असते. आपले मन कधी कुठे जाईल, कशासाठी जाईल याची आपल्याला पुसटशीही कल्पना नसते. मनाची गती तर अमाप, अगणित असते. त्याचे वर्णन करताना ‘आता होतं भुईवर, गेलं उंच आकाशात!’ असे करण्यात आले आहे. मनावर आपला ताबा नसतो हे खरे आहे; पण मनात कोणते, कसले विचारचक्र चालू आहे यावर आपण मंथन केले तर नकारात्मक, अवाजवी बाबींपासून मनाला परावृत्त करणे शक्य होईल. त्यासाठी सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवणे गरजेचे आहे.
सकारात्मक विचार करण्याची गरज आहे याची जाणीव होते; पण तशी कृती घडते का? बऱ्याचदा असे विचार क्षणार्धात नाहीसे होतात. कारण विचारांबाबत आपल्या मनात स्थिरता नसते. विचार हे चंचल असणार नाहीत, त्यांना स्थैर्य लाभावे, विचार स्थिर व्हावेत म्हणून तसे प्रयत्नही हवेत. मन दुबळे असले तर विचारही स्थिर राहत नाहीत. म्हणून मन सक्षम, सबल ठेवण्याचा प्रयत्न विचारसामर्थ्याद्वारे झाला पाहिजे.
आपण सकारात्मक विचार करतो, पण फक्त तसा विचारच करतो. त्या विचारांचा स्वीकार करून तद्वत आचरण करीत नाही. कृतीही करीत नाही. नुसता विचार करून काय उपयोग? त्यातून काय साध्य होणार? आपल्या मनाला शांती हवी असेल, समाधान मिळवायचे असेल तर नुसते सकारात्मकच नव्हे तर माणसाने ‘स्वीकारात्मक’ बनायला हवे. जे जे उत्तम आहे, जे मंगल आहे, जे सत्य-शिव-सुंदर आहे, जे उदात्त आहे त्याचा माणसाने स्वीकार केला अन्‌ त्यानुसार जीवन जगत राहिला तर त्याला खऱ्या सुखाचा शोध लागेल. खरे सुख तो अनुभवेल.
ते सुख प्राप्त होण्यासाठी माणसाने आपली वृत्ती चांगली ठेवायला हवी. पण तसे अभावानेच घडते. सर्वप्रथम माणसाने ‘स्वार्थाला’ पूर्णपणे तिलांजली द्यायला हवी. पण स्वार्थ हा तर माणसाच्या पाचवीला पुजलेला आहे. आपला स्वार्थ साधण्यासाठी माणूस गुमान मान डोलावतो. ही वृत्ती आपणाला श्वानात दिसत नाही. श्वान (कुत्रा) आपलं शेपूट हलवितो ते इमानीपणा व्यक्त करण्यासाठी. श्वानापासून खरा इमानीपणा माणूस केव्हा शिकणार नि केव्हा आचरणात आणणार?
जे प्राप्त झाले आहे ते पुरेसे आहे असे मानून किंवा तशी जाणीव ठेवून माणूस सुखी असल्याचा अनुभव घेत नाही, तर आपणाला आणखी मिळावे, अमर्याद मिळावे यासाठी तो धडपडत असतो. मग ते साध्य करण्यासाठी कोणताही मार्ग स्वीकारतो. त्याच्या ठायी थोडीशी सात्त्विकता असली तरी ती सोडून देतो. संपत्ती व धन यांच्या स्वार्थापायी जे सांप्रत प्राप्त झालेले आहे त्याच्यात समाधानी राहत नाही. जीवनात आवश्यक, अत्यावश्यक व अनावश्यक बाबी माणसाला ज्ञात असतात. जीवनासाठी अत्यावश्यक नि आवश्यक तेवढ्या गरजा भागल्या तरी माणसाचे जीवन सुखी-समाधानी बनू शकते. त्यातच खरे समाधान मानून माणसाने सुखी राहावे. यातच त्याचे शहाणपण आहे. अवास्तव कारणासाठी स्वार्थी बनून, अनावश्यक अशा गोष्टी प्राप्त करून माणूस काय साधणार आहे? ही माणसाची प्रवृत्ती गर्व, अहंकार नि दांभिकतेला खतपाणी घालून त्या दुर्गुणांचे पोषणच करील. त्याशिवाय आणखी काय साध्य होणार आहे?
सुख ही एक कल्पना आहे. सुख अनुभवण्यासाठी, त्याची जाणीव होण्यासाठी तशी मनाची अवस्था तयार करणे हेही माणसावरच अवलंबून आहे, ज्याला आपण मानसिकता म्हणू. सुखाच्या कल्पनेतही आनंद व समाधान दडलेले आहे. ते अनुभवण्यायोग्य मानसिकता तयार केली तर विनासायास माणूस सुखीच राहील. पण ती कल्पना असल्यामुळे त्याची जाणीव आपल्याला होत नाही. ती बाब बोचणारी असती, मन बेचैन करणारी असती तर सुखाची जाणीव भासली असती. याउलट आपण दुःखी आहोत हे स्वतः अनुभवतो, त्याची जाणीव ठेवतो नि ते दुःख प्रदर्शित करतो. दुःख हे मनाला बोचणारं सत्य आहे. जीवनात येणाऱ्या वाईट प्रसंगांतून, संकटांतून नि दुःखद घटनांतून दुःख अनुभवावे लागते. त्याची मनाला सातत्याने बोचणी होते. त्यामुळे माणूस खचून जातो. मानसिक दुर्बलता येते. त्यावेळी त्याला कोणी भल्या माणसाने धीराचे दोन शब्द दिले, मदतीचे हात पुढे केले तर माणूस सावरू शकतो.
सुखं आणि दुःखं ही दोन्ही माणसाच्या वाट्याला जीवनात येतातच. त्यातून मार्ग काढून पुढे जायचे असेल तर आपण सुखाने हुरळून जाऊ नये आणि दुःखाने गर्भगळित होऊ नये. थोडक्यात, आपण स्वतःलाच सावरायला हवे. वास्तवतेचा स्वीकार करायला हवा.
अमाप धन-संपत्ती मिळवणे म्हणजे जीवनाचे अंतिम ध्येय साध्य करणे नव्हे. आपले जीवन यथार्थ कसे बनेल यासाठी सतत धडपडणे हेच आपले जीवनकर्तव्य आहे हे माणसाने ओळखावे. ते वास्तव सत्य मान्य करावे. त्याचा जीवनात स्वीकार करावा आणि तद्नुसार आपली जीवनशैली ठरवावी. त्या जीवनशैलीनुसार जीवन व्यतीत करावे म्हणजे त्या जीवनाचे अंतिम साध्य म्हणजे मोक्षप्राप्तीचा मार्ग गवसेल.
आपले कर्म हे निर्व्याज असावे. कर्मामागचे तत्त्व नि उद्दिष्ट समजून घेण्यासाठी भगवद्गीतेत जो ‘कर्मयोग’ सांगितला आहे त्याचे ज्ञान करून घेणे, तो समजून घेणे, त्याचा जीवनात स्वीकार करणे गरजेचे आहे. परमेश्वराने आम्हाला माणसाचा जन्म दिला. त्यामागे त्याचीही आपणाबाबत निश्चित अशी काही योजना असेल. आपला व्यवसाय कोणताही असो, तो प्रामाणिकपणे, कष्ट-भोग (असले तर) यांचा स्वीकार करीत करणे आपले कर्तव्य आहे.
कर्म परमेश्वराला अर्पण करताना त्याच्याकडे त्याचे फळ दे म्हणून प्रार्थना करायची नसते. निरपेक्ष भावनेने केलेले ते कर्म निर्व्याजपणे अर्पण करणे ही कर्मयोगातून केलेली ईश्वराची भक्ती होय. परमेश्वर तुम्हाला हवे असो किंवा नको, तरीही चांगल्या कर्माचे चांगले आणि वाईट कर्माचे वाईट फळ दिल्याशिवाय राहणार नाही.
पुण्य वाढविले म्हणून पूर्वी केलेले पाप धुवून निघत नाही. म्हणून माणसाने एखादे कर्म करताना ते सद्कर्म कसे ठरेल याची खबरदारी घ्यायला हवी. कर्म करताना ते एकाग्रतेने, मग्न होऊन ध्यानधारणायुक्त कसे होईल याची दक्षता घ्यायला हवी. त्यासाठी कर्माशी तादात्म्य पावायला हवे, समाधीस्त व्हायला हवे. अशा स्वरुपाचे कर्म माणसाकडून परमेश्वराला अपेक्षित आहे, आणि तीच खरी ‘भक्ती’ आहे.
कर्मयोगाबरोबर भक्तियोगही तेवढाच महत्त्वाचा आहे. ज्याने आपल्याला अपेक्षित कर्म करण्यासाठी मनुष्यजन्म देऊन भूतलावर पाठवले आहे त्याचे स्मरण करणे, त्याचे नाम घेणे आणि आपली सेवा त्याच्या चरणी अर्पण करणे आदी बाबी भक्तियोगात अंतर्भूत होतात. माणसाच्या मनाचा भाव महत्त्वाचा आहे. मनुष्य नेहमी जे यश मिळते त्याचे श्रेय स्वतःकडे घेतो अन्‌ अपयशाचे धनी म्हणून देवाला किंवा नशिबाला दोष देतो. हे योग्य नव्हे. संसारात सुख व दुःख दोन्ही आहेत. कष्ट-विश्रांती आहे. संकटे आहेत तसे सुखाचे क्षणही आहेत. कष्ट केल्याशिवाय, श्रम केल्याशिवाय माणसाची वीतभर पोटाची खळगी भरत नाही. जीवनात सुखाची मंद झुळूक येते तसे चटका बसणारी दुःखेही येतात. बहिणाबाई चौधरी म्हणतात- अरे संसार संसार, जसा तवा चुल्यावर
आधी हाताला चटके, तवा मिळते भाकर!
वैयक्तिक संसार हा असा कष्टप्रद, चटकायुक्त असा आहे. संकटावर मात करण्यातच खरा पुरुषार्थ आहे. आपण जगात शांती कशी निर्माण होणार, सामंजस्याने जग कसे चालणार याचा विचार करण्याची गरज नाही. आपण प्रथमतः आपला संसार कसा सुखी होणार याचा विचार करून जीवन जगावे. जग हे आपल्या गतीने कालक्रमण करीत राहणार. समता-शांती-ऐक्य या गोष्टी आपले अस्तित्व टिकवून ठेवतील. विश्वाचा चालक आपल्या कर्तव्यात कसूर पडू देणार नाही.
जगी सर्व सुखी असा कोण आहे?
विचारी मना तुचि शोधून पाहे!
असे समर्थ रामदासांचे वचन आहे. त्यामुळे आपण विचारी बनून, सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवून ‘स्वीकारात्मक’ व्हायला हवे तरच आपण व जग शांत, सुखी व समाधानी बनेल! कालक्रमण चालूच राहणार. माणसं येतील, माणसं जातील; जगाचं रहाटगाडगं चालूच राहील. आपण आपला भार तेवढा वाहावा अन्‌ सत्कर्म करीत सुखी बनावे.
