- अक्षता छत्रे पानिपतच्या वार्तेनंतर त्या धक्क्याने श्रीमंत नानासाहेब पेशवे यांचाही मृत्यू झाला, थोरल्या भावाचे व वडिलांचेही निधन झाल्यामुळे पेशवाईची संपूर्ण जबाबदारी सोळा वर्षांच्या माधवरावांच्या खांद्यावर येऊन पडली व ती जबाबदारी अखेरच्या श्वासापर्यंत त्यांनी लीलया पार पाडली.
‘सर्व पेशव्यांत थोर पेशवा कोण व ते कां याची कारणे’ ह्या आपल्या लेखात स्वातंत्र्यवीर सावरकर म्हणतात, ‘अत्यंत आणीबाणीच्या प्रसंगी १७ वर्षांचे पोर, की ज्या वयात स्वतःच्या शरीराचीही शुद्ध नसते, अशा अल्पवयात आमचा राजबिंडा माधव, प्रपितामहांनी संपादन केलेल्या व पितृपितामहांनी अटकेस नेऊन भिडवलेल्या जरीपटक्याचा असह्य तोल सांभाळण्यास दंड ठोकून उभा तो काय राहतो’.
श्रीमंत थोरले माधवराव हे नाव समोर येताच आपल्या डोळ्यासमोर उभी राहते ती एक सोळा-सतरा वर्षांच्या युवकाची अनेक दागदागिन्यांनी आणि पेशवाईच्या जबाबदारीने संपन्न अशी मूर्ती. मृणाल कुलकर्णी दिग्दर्शित, ‘रमा माधव’ हा चित्रपट पाहिल्यानंतर माधवराव पेशव्यांच्या विषयी अधिक माहिती जाणून घेण्याची इच्छा माझ्या मनात तयार झाली. कारण, सोळाव्या वर्षातले आपण कुठेतरी ‘सोळावं वरीस धोक्याचं’ यासारखी काहीशी गाणी गात स्वतःच्या धुंदीत बेफाम होऊन इकडे तिकडे भरकटत असतो, परंतु याच वयात कोणीतरी इतिहास रचून गेलं आहे ही कल्पना करणंदेखील माझ्यासाठी फार विशेष काहीसं होतं.मंत नानासाहेब ह्याच्या कारकिर्दीत पेशवाईने आपला झेंडा थेट अटकेपार घेऊन रोवला होता, श्रीमंत पेशव्यांना साथ लाभली ती लढवय्ये रघुनाथराव पेशवे आणि कर्तबगार सदाशिवराव भाऊ पेशव्यांची. सर्वकाही सुफळ मंगल असताना, सुखावर नजर लागावी त्याप्रमाणे पानिपतचे थोरले युद्ध समोर आले्. पानिपतच्या थोरल्या युद्धात अब्दाली विरुद्ध लढत असता, श्रीमंत पेशवे यांचे थोरले चिरंजीव विश्वासराव व मस्तानीबाई यांचे सुपुत्र समशेर बहादूर तसेच सदाशिवभाऊ त्यांनी देह ठेवला. पेशवाईचे बलाढ्य खांब क्षणार्धात कोसळले. पानिपतच्या वार्तेनंतर त्या धक्क्याने श्रीमंत नानासाहेब पेशवे यांचाही मृत्यू झाला, थोरल्या भावाचे व वडिलांचेही निधन झाल्यामुळे पेशवाईची संपूर्ण जबाबदारी सोळा वर्षांच्या माधवरावांच्या खांद्यावर येऊन पडली व ती जबाबदारी अखेरच्या श्वासापर्यंत त्यांनी लीलया पार पाडली.
माधवरावांचा जन्म १६ फेब्रुवारी सन १७४५ सालचा. पेशव्यांच्या कठीण काळाचा फायदा उचलण्यासाठी निजाम रणांगणात उतरला, व त्याचे पारिपत्य करण्यासाठी श्रीमंत माधवरावांनी लढाईची तयारी सुरू केली, रघुनाथरावांनी अनपेक्षितपणे केलेल्या तहामुळे निजामाचा पुरता बिमोड झाला नाही. पेशव्यांसाठी दुसरा शत्रू ठरला तो म्हणजे हैदर अली. आपल्या घरभेदी स्वभावामुळे व सखाराम बापू बोकील यांच्या सल्ल्यानुसार रघुनाथरावांनी निजामाशी हातमिळवणी केली व माधवरावांना राज्यहितासाठी रघुनाथरावांना शरण जावे लागले, काही कारणास्तव रघुनाथराव आणि निजाम यांच्यामध्ये बेबनाव सुरू झाला व रघुनाथराव पुन्हा माधवरावांच्या पक्षात दाखल झाले. याच दरम्यान निजामाने पुण्यात हैदोस घातला होता, पर्वती देवस्थान लुटले गेले व त्याच्या वर्मावर वार करण्यासाठी पेशव्यांनी औरंगाबादवर हल्ला चढवला व खंडणी वसूल केली. यानंतर राक्षसभुवनच्या लढाईत पेशव्यांनी निजामाचा दारुण पराभव केला. आता निजामाचा धोका कमी झाल्यामुळे माधवरावांनी आपले लक्ष कर्नाटकाकडे वळविले. राक्षसभुवनच्या लढाई नंतर माधवरावांनी पुणे शहराची नवनिर्मिती केली, तसेच आपल्या पराक्रमाची साक्ष सर्वांस घडवली. पुण्यात सदाशिवराव भाऊंच्या तोतयाची चौकशी होऊन तो न्यायाधीशांकरवी खोटा ठरल्यावर त्याला नगरच्या किल्ल्यात डांबून ठेवण्यात आले. रघुनाथरावांचा घरभेदीपणा तसेच त्यांच्या मनात असलेली सत्तेची लालसा पेशवाईला सतत आतून पोखरण्याचे काम करीत होती, तरीही वेळोवेळी आपल्या काकांशी समजूतदारपणे वागत त्यांच्या स्वभावाला वेळीच आवर घालत माधवरावांनी पेशवाईला कोलमडू दिले नाही.या कर्तबगार पेशव्याला साथ लाभली ती सौ. रमाबाई यांची. रमाबाई या धार्मिक वृत्तीच्या, नेमनिष्ठ पतिव्रता होत्या. त्यांनी पंचयात्रा केल्याचीही नोंद सापडते. तसेच त्या संसारी होत्या, त्यांना राजकारण आणि सामाजिक गोष्टींमध्ये फारसा रस नव्हता. पेशवाईची घडी नीट बसवत असता, माधवरावांना आतड्यांच्या क्षयरोगाने (टी.बी) ग्रासले, त्यामुळे १७७१-७२चा काळ हा औषधोपचार, हवाफेर, प्रकृतीसाठी धर्मकृत्ये, अनुष्ठाने यातच गेला. आतड्यांचा रोग असल्याने पोटात असह्य वेदना होत असत. राजवैद्यांच्या औषध उपचारानंतर विलायती वैद्याचे सल्ले व औषधांचा प्रयोगही माधवरावांवर सुरू होता. प्रकृती दिवसेंदिवस खालावत गेल्यामुळे त्यांनी थेऊर येथे श्रीगजाननाच्या चरणांशी आश्रय घेण्याचे ठरवले. मधल्या काळात माधवरावांच्या प्रकृतीस उतार पडावा म्हणून रमाबाईंनी पेशव्यांचे कुलदैवत श्री हरिहरेश्वरची यात्रा केली होती. शेवटच्या काळात बोलण्याची शक्ती श्रीमंतांच्या शरीरात राहिली नव्हती, त्यांनी बिछाना सोडून भूमीवर निजणे पत्करले.
माधवरावांच्या प्रकृतीत सुधारणा यावी म्हणून रमाबाई सतत उपास-तापास व धार्मिक कृत्ये करीत होत्या ज्यामुळे त्याही शरीराने क्षीण बनल्या. आयुष्याची शेवटची घटका मोजत असता, शनिवारवाडा सोडून गेलेल्या आपल्या मातोश्री गोपिकाबाई यांच्याशी सतत पत्रव्यवहार चालू ठेवावा तसेच भाऊंच्या मागे राहिलेल्या पार्वतीबाईंचा मान कायम राखला जावा, धाकट्या नारायणाचा आधार बनले व सदाशिवभाऊंच्या मृत्यूनंतरचे विधी करण्याच्या सूचना कारभार्‍यांना देऊन ‘गजानन गजानन’ असे शब्द उच्चारीत लढवय्या, शूर, पराक्रमी, मुत्सद्दी व कर्तबगार पेशव्यांनी अल्पवयात वयाच्या सत्ताविसाव्या वर्षीच देह ठेवला (१८ नोव्हेंबर १७७२) व रमाबाईंनी पतीसोबत सहगमन केले. आजही थेऊर येथे चिंतामणी मंदिराच्या आवारात सती रमाबाई यांचे वृंदावन नदीजवळ पहायला मिळते.
माधवरावांच्या कारकिर्दीत त्यांनी पानिपतवरील सर्व कलंक पुसून काढत दिल्लीची मोहीम फत्ते केली. निजाम हैदरसारख्या बाह्य शत्रूंचा पुरता बिमोड केला. रघुनाथरावांमुळे गृहकलहाला उघडपणे सुरुवात झाली होती, याच गृहकलहाला थोपवत माधवरावांनी यशस्वीपणे वाटचाल सुरू ठेवली. स्वभावाने धाडसी, करारी, न्यायनिष्ठ माधवराव यांची माणसांची निवडदेखील कधीही चुकली नाही. पानिपतच्या युद्धात झालेल्या कर्जफेडीसाठी त्यांनी स्वतःच्या खासगी संपत्तीचा दरवाजा खुला करून संपूर्ण कर्ज भरून काढले. अल्प समयातच राज्यकारभाराची विस्कटलेली घडी त्यांनी व्यवस्थित बसवली.
राज्यात एकजूटही निर्माण केली. माधवरावांच्या नेमणुकीखाली मराठी सरदारांनी दिल्ली काबीज करून दिल्लीच्या किल्ल्यावर मराठ्यांचेच भगवे निशाण फडकवले, पानिपतनंतर दहा वर्षांत दिल्लीत मराठ्यांचे वर्चस्व स्थापन झाले व या विजयानंतर अत्यानंदित होऊन श्रीमंतांनी मोहिमेतील सर्व सेनापती व सरदारांना सोन्याची फुले उधळत पुण्यात आणावे अशी आज्ञा केली. पेशवाईतील पुरुषांकडे पाहता एकाहून अधिक लग्नांचा उल्लेख सापडतो तसेच नाटकशाळेचा उल्लेख आहे, ज्याला माधवराव अपवाद ठरतात. ते अत्यंत निष्कलंक चारित्र्याचे, एकपत्नी राज्यकर्ते होते.
ग्रॅन्ट डफ इंग्रजी इतिहासकार माधवरावांचा गौरव करताना म्हणतो –
‘द प्लेन्स ऑफ पानिपत वेअर नॉट मोअर फॅटल टू द मराठा एम्पायर दॅन द अर्ली एन्ड ऑफ धिस एक्सलेन्स प्रिन्स.’
